Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Torpağın suqaldırma qabiliyyəti və ya kapillyarlığı.
- 4. Torpağın su buxarlandırma qabiliyyəti
- 5.2. Torpaqda suyun vəziyyəti və formaları
- Şəkil 5.1. Torpağin su-istilik xassələri və hava rejimi
- 1) Kimyəvi əlaqəli su
- 2) Buxar (par) şəkilli su
- 3) Hiqroskopik su
Struktursuz torpaqlara nisbətən strukturlu torpaqlarda, mexaniki tərkib eyni olduqda belə, su sızdırma qabiliyyəti yaxşı olur. Torpaq strukturasının dağılması su sızdırma qabiliyyətini xeyli pisləşdirir. Torpağın sukeçirmə qabiliyyətinə uducu kompleksdə Na olması pis təsir göstərir. Belə torpaqlar şişir, qabarır və suyu keçirmir.
Mensk qüvvələrinin təsiri ilə, yəni suyun torpaq hissəciklərinə sivaşması (ilişməsi) vasitəsiylə torpağın kapilyar boşluqlarla suyu özünə yavaş–yavaş çəkərək qaldırması qabiliyyətinə suqaldırma qabiliyyəti və ya kapillyarlıq deyilir. Torpağın suqaldırma qabiliyyətinə mexaniki tərkiblə yanaşı, struktur vəziyyəti, torpağın temperaturu və rütubətliyi, eləcədə kiplik və ya məsaməlik dərəcəsi təsir göstərir. Torpaqda temperaturun yüksəlməsi suyun kapillyarlarla hərəkətini tezləşdirir, lakin bu zaman rütubətin qalxması yüksəkliyinin həddi alçalır. Yaş torpaqda suyun kapillyarlarla qalxması asanlaşır, çox qurumuş torpaqlarda kapillyarlıq hadisəsi tamamilə kəsilə bilər. Suqaldırma qabiliyyətinin sürətinə qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi də təsir göstərir. Belə ki, yüksək minerallaşmış sular az yüksəklik və qalxma sürəti ilə səciyyələnir. Lakin onların səthə yaxın (1–1,5m) yerləşməsi torpağın tez şorlaşması təhlükəsi yaradır. Təbii şəraitdə torpağın suqaldırma qabiliyyəti xeyli aşağı olur: qumlu – qumsal torpaqlarda 0,5–0,7m, gilli və gillicəli torpaqlarda isə 3–6m hündürlüyə qalxa bilir. Bitkiləri torpağın alt qatlarındakı su ilə təmin etmək üçün torpağın bu xassəsinin böyük əhəmiyyəti vardır. 68
4. Torpağın su buxarlandırma qabiliyyəti Torpağa bu və ya başqa yolla düşən suyun xeyli hissəsi buxarlanma vasitəsiylə itirilir. Torpaq səthindən itirilən həmin suya torpağın buxarlandırma qabiliyyəti deyilir. Buxarlanma kəmiyyətinə həm torpağın öz daxili xassələri (mexaniki tərkib və struktur qabiliyyəti), torpağın temperaturu, rəngi, humusluluğu, həm də bəzi xarici ekoloji şərait (külək, havanın temperaturu, səthin xarakteri və s.) böyük təsir göstərir. Məsələn, kapilyarları yaxşı inkişaf etmiş strukturasız, səthi qaysaq bağlayan torpaqlar yüksək buxarlandırma qabiliyyətinə malikdirlər. Buxarlanma kəmiyyətinə məlum sahənin vəziyyəti və ya ekspozisiyası da təsir göstərir. Məsələn, günəşə tərəf baxan cənub yamaclar şimal yamaca nisbətən rütubəti güclü buxarlandırır. Buxarlandırma kəmiyyətinin azaldılması və qarşısının alınması əkinçilik təsərrüfatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə aparılan əsas tədbirlər torf tozu, kəpək, yonqar, meşə xəzəli, tol və s. ilə mulcalama, isti quru küləklərə qarşı meşə zolaqları salmaq, alaq otları ilə mübarizə və s-dən ibarətdir. 5.2. Torpaqda suyun vəziyyəti və formaları Suyun mövcud olması torpaqda baş verən fiziki– kimyəvi və bioloji proseslər üçün zəruri şərtdir. Torpağın əksər hissəsi üçün atmosfer yağıntıları əsas mənbə təşkil edir. Atmosfer yağıntıları buxarlanır, səthi axım şəklində hərəkət edir, dərinliyə hopur, qrunt və yeraltı sulara qarışır (şəkil 5.1). 69
Şəkil 5.1. Torpağin su-istilik xassələri və hava rejimi Torpağın tərkibində olan su orada üç vəziyyətdə - bərk (buz), maye və par (buxar) halında olur. Buzdan başqa torpaqda suyun aşağıdakı formaları fərqləndirilir: 1) kimyəvi əlaqəli su; 2) par (buxar) şəkilli su; 3) hiqroskopik su; 4) kapilyar su; 5) qravitasion (sərbəst) su. 1) Kimyəvi əlaqəli su. Buna kristallizasion su da deyilir. Torpaqda olan bu su torpaq minerallarının tərkibinə girərək onların kristal şəbəkəsində müəyyən yer tutur və torpaqəmələgəlmə prosesində bilavasitə iştirak etmir.
torpağın üst qatına keçən sudan, həm də torpaq hissəciklərinin aralarında əmələ gələn buxardır. Sonuncu halda buxar həm torpaq hissəcikləri və aqreqatları arasındakı damcı maye rütubətdən, həm də pərdə suyu adlanan rütubətdən əmələ gəlir. Buxar halında olan su həm torpağın bütün qatlarında temperatur eyni olmayan şəraitdə çox rütubətli yerdən az rütubətli yerə doğru, həm də temperatur yüksək qatlardan alçaq olan qatlara doğru sərbəst hərəkət edə bilir. 70
3) Hiqroskopik su. Havada buxar halında olan rütubət torpaq hissəciklərinin səthi vasitəsiylə udularaq və ya adsorbsiya edilərək hiqroskopik suyu əmələ gətirir. Torpaqda hiqroskopik suyun miqdarı həm torpağın özünün xarakterindən, həm də havanın temperatur və rütubətindən bilavasitə asılıdır. Torpaq nə qədər narın və çürüntü maddələri ilə zəngin isə, həm də hava nə qədər çox rütubətli isə torpaq bir o qədər çox rütubət udur, gilli ola bilir. Kapillyarların radiusu 0,001mm olduqda suyun gillicəli torpaqlarda da hiqroskopik su qumsal və qumluca torpaqlara nisbətən yüksək olur. Hiqroskopik suyu torpağın ayrı–ayrı hissəciklərini bürüyən, bir neçə qat molekullardan ibarət nazik pərdə şəklində təsəvvür etmək lazımdır. Torpaq hissəciklərinin səthində su pərdəsi bu hissəciyə toxunduğu təbəqədə 10 min atmosfer və daha çox təzyiqə çatan, çox böyük qüvvə ilə saxlanılır. Buna görə də hiqroskopik suyu torpaqdan, yalnız torpağı uzun müddət 105˚C temperaturda qızdırmaqla ayırmaq olar. Hiqroskopik su bütünlükdə ayrı–ayrı torpaq hissəciklərinin molekulyar cazibə qüvvələri altında olduğu üçün ağırlıq qüvvəsinə tabe deyil və buna görə də torpaqda sərbəst hərəkət edə bilmir. O, yalnız buxar halına keçdikdən sonra torpaqda hərəkət edə bilmir. Hiqroskopik su torpaq hissəciklərinin səthində böyük qüvvə ilə saxlandığı üçün bitkilər ondan istifadə edə bilmir. Torpaqda mənimsənilə bilən su miqdarı çatışmadığı üçün bitkilərin soxulmağa başladığı zaman torpaqda olan su miqdarına soluxma əmsalı deyilir. Bitkilərin soluxmağa başladığı zaman torpaqda olan su miqdarına çox vaxt soluxma rütubəti, kritik rütubət və ya bu sudan bitkilərin qətiyyən istifadə edə bilməməsini 71
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|