Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Humin turşuları
- IV FƏSİL TORPAĞIN NARIN DİSPERS HİSSƏSİ. TORPAQ KOLLOİDLƏRİ VƏ TORPAĞIN UDMA QABİLİYYƏTİ
- 4.1. Dispers sistemlər və kolloid hissəciklərin quruluşu
Qeyd edək ki, təsvir etdiyimiz bu üzvi maddə formalarının arasında bir-birinə tədrici keçid vardır. Mikroskop altındakı müşahidələrdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, torpaqda üç qrup üzvi maddə iştirak edir: 1) torpağa bitki qalıqları şəklində daxil olan maddələr, 2) ilkin üzvi qalıqların çevrilməsinin aralıq məhsulları və 3) həmin qalıqların dəyişib törəməsindən yeni əmələ gələn spesifik humus maddələri. Birinci qrupa çoxlu miqdarda bitki və heyvan qalıqlarından əmələ gələn üzvi birləşmələr – zülallar, karbohidratlar, üzvi turşular, yağlar, liqnin, qətranlar, mumlar və b. aiddir. Bu birləşmələr bütövlükdə torpağın bütün üzvi maddələr kütləsinin 10-15%-ni təşkil edir. Torpağın ikinci qrup aralıq məhsulları – amin turşuları, monosaxaridlər, polifenollar və s. humus kütləsinin 5-10%-ni təşkil edir. Torpağın üçüncü qrup üzvi birləşmələri onun üzvi hissəsinin 85-90%-ni təşkil edən humus maddələrindən ibarətdir ki, bu daha mürəkkəb quruluşa malik birləşmələrin toplusunu əks etdirir. Humusun tərkibi orta hesabla aşağıdakı rəqəmlərlə xarakterizə olunur: C - 58%, H 2 O - 30-40%, N - 3-10% və kül - 2-7%. Müxtəlif həlledicilərə qarşı davamlılığına görə humusun aşağıdakı komponentlərini ayırırlar: fulvo
suda həllolma qabiliyyətinə malikdir və torpaq suyu ilə asanlıqla yuyula bilir. Qurudulmuş halda qonurumtul – sarı rəngə malik maddədir. Humin turşuları suda həll olmur, lakin qələvilərdə həll olur. Qonur və qara rəngə malikdir. Fulvo turşularla müqaisədə humin turşularının elementar tərkibi üçün karbonun və azotun yüksək olması 54
səciyyəvi haldır. Belə ki, hərgah fulvo turşularda karbonun miqdarı 36-44, azot 3,0-4,4% təşkil edirsə, humin turşularında uyğun halda bunların miqdarı 46-61 və 3,3-6,0% arasında dəyişir. Humin isə humus maddələrinin bir hissəsi olub, heç bir həlledici məhlulda həll olmur. Bu həll olmayan humus birləşmələri qismən humin turşularından ibarət olub, yüksək dispersləşmiş giperegen minerallarla sıx əlaqəlidir. Bütün deyilənlərdən belə məlum olur ki,
kompleksindən ibarət olub, üzvi qalıqların (bitki və heyvan qalıqlarının) çürüməsi və humuslaşması nəticəsində əmələ gəlir. Torpaqda humusun miqdarı və yayılması müəyyən coğrafi qanunauyğunluğa tabe olmaqla torpaqəmələgəlmə prosesinin şərait və xarakterindən asılıdır. Humusun miqdarı normal torpaqların üst qatında 1-2%-dən 12-15, bəzən torflu və çimli dağ çəmən torpaqlarında 20-25%-ə kimi dəyişir və sonra bu miqdar torpağın xarakterindən asılı olaraq dərin qatlara tərəf azalır. Torpaq humusunun olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. O, mineralların aşınmasında turşu kimi təsir edir və kimyəvi aşınmaya səbəb olan karbon qazının əmələ gəlmə mənbəyidir. Bundan başqa, humus bitki üçün mühüm qida mənbəyidir. Parçalanma zamanı bitkiyə lazım olan azot turşusu, fosfor turşusu, kalium və oksidləşmiş birləşmələr əmələ gətirir, həm də humus torpaq strukturasına möhkəmlik verir, onda bir sıra xassələrin, o cümlədən su–fiziki xassələrin yaxşılaşması üçün zəmin yaradır. Nəhayət humus, kationları udma və mübadiləetmə qabiliyyətinə malik qiymətli maddədir. 55
IV FƏSİL TORPAĞIN NARIN DİSPERS HİSSƏSİ. TORPAQ KOLLOİDLƏRİ VƏ TORPAĞIN UDMA QABİLİYYƏTİ Torpaq çox mürəkkəb törəmə olub, onun tərkibi bərk, maye və qazşəkilli maddələrdən ibarətdir. Öz növbəsində torpağın bu mühüm tərkib hissələri özünü müxtəlif formalarda büruzə verir. Disperslik (tozlanma, 56
xırdalanma deməkdir) dərəcəsinə görə torpağın bərk maddəsinin iki forması aydın nəzərə çarpır. Birinci qrupu böyüklüyü 0,001mm–dən böyük olan nisbətən iri hissəciklər əmələ gətirir. Torpağın bu iri dispers hissəsi aşağıdakı
komponentlərdən ibarətdir:
1)
süxurlarının qırıntıları və onları təşkil edən minerallar; 2) Torpaqəmələgəlmə prosesi ilə törəyən mineral yenitörəmələri; 3) Üzvi qalıqlarla az dəyişmiş komponentlər. İkinci qrupu böyüklüyü 0,001mm və ondan kiçik olan narın dispersləşmiş hissəciklər yaradır ki, bunların xarakteri torpaqəmələgəlmə prosesi ilə çox sıx əlaqədardır. Torpağın narın dispers hissəsi aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Yeni törəyən və süxur əmələgətirən hissəciklər, xüsusilə gilli minerallar; 2) Spesifik üzvi birləşmələr – bunlar bitki və heyvan qalıqlarının dərindən çürümüş məhsulları və bu məhsulların sintezi nəticəsi olan yeni birləşmələr; 3) Yüksək dispers kütlə torpaqəmələgəlmə prosesində xüsusilə mühüm rol oynayır. Bu barədə qısa da olsa bəhs edək.
4.1. Dispers sistemlər və kolloid hissəciklərin quruluşu Disperslik dedikdə hər hansı bir maddənin müxtəlif böyüklüdə parçalanması, xırdalanması, yəni disperslik dərəcəsi nəzərdə tutulur. Disperslik dərəcəsi artdıqca, maddənin xüsusi səthi artır, yəni vahid həcmə düşən maddənin səthi böyüyür. Məs: tili 1 sm olan kubun səthi 6sm 2
əvvəlki həcmini saxlayacaq, səthi isə 12sm 2 olacaqdır, yaxud biz həmin kubları tilləri 1mm olan kiçik kublara 57
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|