Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3.2. Əsas bitki tiplərinin bioloji məhsuldarlıq göstəriciləri (L.E.Rodin və N.İ.Bazileviçə görə, 1965)
- Heyvanat aləminin torpaqəmələgəlmədə iştirakı.
qazı və suyu mənimsəyərək üzvi maddələri sintez edir. Bu mürəkkəb prosesin başa gəlməsi üçün günəş şüalarının enerjisindən istifadə olunur. Bu zaman bitkilərin hüceyrəsində müxtəif birləşmələr - karbohidratlar, yağlar, zülallar, liqnin, qətran və s. əmələ gəlir. Coğrafi şəraitdən və təbii zonalardan asılı olaraq bitkilərin illik bioloji məhsuldarlığı kəskin dəyişir. Bunu aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar (cədvəl 3.2). Cədvəldən həm də məlum olur ki, ən böyük miqdar üzvi maddə meşə bitki qruplarındandır. Boreal və mülayim iqlim qurşaqlarında meşələrin biokütləsi hər hektara 1-4 min sentner təşkil edir. Daha çox üzvi maddə kütləsi daimi rütubətli tropik meşələrində (5min/hek-dan çox) toplanır (hətta Braziliyada elə meşələr vardır ki, orada hər hektara 17 min sentner üzvi maddə düşür).
Ot bitkiləri müqayisə edilməz dərəcədə az biokütlə ilə səciyyələnir. Tundra bitkilərinin də biokütləsi (50-280 sent/ha.) böyük deyildir. Qeyd etmək lazımdır ki, meşələrdə biokütlənin ən çox miqdarı yerüstü hissədə cəmləşmişdir; köklərin üzvi maddəsi ümumi maddənin 20%-ə yaxınını təşkil edir. Ölü üzvi maddələrin miqdarı da torpağın səthində müxtəlif bitkilərdə eyni deyildir. Meşə bitki qruplarından tələf olmuş üzvi maddələr (yarpaq, budaqlar, qabıq) əsasən torpağın yerüstü hissəsində toplanmışdır. Cədvəl 3.2. Əsas bitki tiplərinin bioloji məhsuldarlıq göstəriciləri (L.E.Rodin və N.İ.Bazileviçə görə, 1965) Biokütlə
A r tö m 48
Bitki tipləri tım
h /s e n t- lə kü n tü h /s e n t- lə e şə d öş əm ə si h/ se n -lə
ye rü st ü h is sə , % -lə kö kl ə r,%
-lə Arktika tundrası Kolluqlu tundra Şimali tayqa küknarı Cənubi tayqa küknarı Palıdlıq
Bozqırlaşmış çəmən Quru bozqır Yarımkollu səhralar Savannalar /Qana/ Həmişərütubətli tropik meşələr
50 280
1000 3300
4000 250
100 43 666 5000 30 17 78 78 76 32 15 13 94 82 70 83 22 22 24 68 85 87 6 18 10 25 45 85 90 137 42 12 120 325 10 24 35 55 65 137 42 12 115 250
35 835
300 350
150 120
15 - 13 20 Ot bitkilərində çöküntünün tərkibində əksinə mühüm əhəmiyyət kəsb edən kök hissəsidir. Ümumiyyətlə, bitkilər torpağa daxil olan üzvi maddələrin əsas mənbəyini təşkil edir. Bununla yanaşı, onlar öz həyat fəaliyyətləri ilə misilsiz dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir prosesə - kimyəvi elementlərin biogen miqrasiyasına şərait yaradırlar. Bütün üzvi maddələrin əsas kimyəvi elementləri karbon, oksigen və hidrogendir ki, bunlar bitkilərin quru qalığının 90%-ə yaxınını təşkil edir. Kimyəvi kül elementlərinin (K, Ca, Mg, S, Fe, P və C) (karbon, oksigen, hidrogen və azotdan fərqli olaraq bitkilərin tərkibində olan kimyəvi elementlərin) çox hissəsi yanan 49
zaman kül hissəsində qaldığından onu kül elementləri adlandırırlar. Torpaq–bitki-torpaq sistemində elementlərin miqrasiyası, B.P. Vilyamsın adlandırdığı kimi, maddələrin bioloji dövranını əmələ gətirir. Bu proses ali bitkilərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətləri sayəsində baş verir. Maddələrin bioloji dövranı dedikdə torpaqdan və mineralların tərkibindən su vasitəsilə qida elementlərinin bitkiyə daxil olması, atmosferdən CO 2 -nin
bitki tərəfindən mənimsənilməsi və bitkidə üzvi maddələrin sintez olması, habelə bitki qalıqları minerallaşdıqdan sonra həmin maddələrin yenidən torpağa qayıtması (torpaq–bitki-torpaq sistemi üzrə) başa düşülür.
Torpaq heyvanatının əsas funksiyası üzvi maddələri parçalayıb dəyişdirməkdən ibarətdir. Bu proses onların qida zəncirləri sistemi ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilir. Yer kürəsində heyvanat aləmi tərəfindən hazırlanan 300 kütlənin miqdarı fitokütlədən xeyli az olur və cəmi bir neçə milyard ton təşkil edir. Orta hesabla Yer kürəsi üçün zoomassa fitomassa kütləsinin 1%-ni təşkil edir. Torpaqəmələgəlmə prosesində heyvanat aləminin müxtəlif nümayəndələri – ibtidailər, termitlər, qarışqalar, həşaratlar, onurğasızlar həm də onurğalı heyvanlar iştirak edirlər. Torpaq heyvanatının nisbətən iri nümayəndələri (ilanlar, kərtənkələlər, gəmiricilər və s.) az saylı olduqlarından ümumi zoomasa kütləsinin 1%-dən də azını təşkil edir. 50
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|