Əsaslari iLƏ Azərbaycan RespublikasıTəhsil
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaq kolloidlərinin tərkibi və əmələ gəlməsi
- Şəkil 4.1. Mitsellanın sxemi (N.İ.Qorbunova görə). 4.2. Kolloidlərin kaoqulyasiyası və peptizasiyası
- 1. Mexaniki udma qabiliyyəti
bölsək, yəni daha da dispersləşdirsək böyüklüyü 60 sm-ə bərabər olan səth alarıq. Hesablanmışdır ki, böyüklüyü 0,5 – 1,0mm olan 1qr torpaq hissəciyinin ümumi səthi 22sm
2 -ə, böyüklüyü 0,05 – 0,25mm olan torpaq hissəciyinin ümumi səthi 226sm 2 , böyüklüyü 0,001mm– dən kiçik olan torpaq hissəciyinin ümumi səthi 2260km 2 -ə bərabər olacaqdır. Ölçüsü 1 mikron 10% kolloid hissəcikləri olan 1 hektar torpağın 20sm–lik təbəqəsinin ümumi səthi 70000 h.–dan çox olacaqdır. Deməli, hər bir bərk cismi, tozlaşdırma dərəcəsinədək xırdalamaq yolu ilə onu kolloid vəziyyətinə gətirmək olar. Ayrı–ayrı hissəciklərin ölçüsü 0,1 mk (mikron) -dan 1 mmk (millimikron) – adək xırdalanmış hissəcikləri kolloid adlandırırlar. Hissəciklərin ölçüsü 1 mmk–dan kiçik olan maddələr molekulyar və ya həqiqi məhlullar adlanır. Əgər kolloid halında olan maddə su ilə qarışdırılarsa kolloidal məhlul adlanan qarışıq alınır ki, bunun xassələri həqiqi və ya molekulyar məhlulun xassəsinə çox oxşayır.
Bütün torpaq kolloidlərini tərkiblərinə görə iki böyük qrupa: mineral və üzvi kolloidlərə bölürlər. Mineral kolloidlər gil və ya lilin tərkib hissələri, üzvi kolloidlər isə - çürüntünün tərkib hissələridir. Mineral kolloidlər, süxurun fiziki – kimyəvi və bioloji aşınması prosesində torpaqda arası kəsilmədən əmələ gəlir. Bura müxtəlif ikinci (təkrar) gil mineralının kolloid halınadək xırdalanmış hissəcikləri daxil olur. Üzvi kolloidlərə gəldikdə, onlar torpaqda heyvan və bitki qalıqlarının humuslaşması prosesində əmələ gəlir. Mineral və üzvi kolloidlər bir–biri ilə qarşılıqlı təsirə girərək daha mürəkkəb tərkibli kalloidlər, daha doğrusu, üzvi – mineral kolloid birləşmələr verə bilirlər. İstər mineral və istərsə də üzvi kolloidlərin çoxunun yükü mənfi olur. 58
Kolloidlərin quruluşu. Kolloid hissəciyinin və ya mitsellanın quruluşu mürəkkəbdir və N.İ.Qorbunov tərəfindən öyrənilmişdir. Hər bir kolloid hissəciyində bir sıra tərkib hissəsi olur ki, hamısına birlikdə mitsella deyilir. Mitsellanın daxili hissəsi, onun maddəsinin əsas kütləsini təşkil edən molekullar aqreqatından ibarətdir. Mitsellanın nüvəsi adlanan bu hissə amorf cisim və ya aydın kristal quruluşlu cisimdir. Nüvənin səthində molekulyar təbəqə yerləşir ki, buna ionogen və ya ikiqat
yerləşən və nüvəyə nisbətən əks işarəli elektriklə yüklənmiş ionlar xarici ion təbəqəsini təşkil edir. Bu təbəqə ikiqat elektrik təbəqəsinin, adsorbsiya təbəqəsinin, kompensasiyaedici ionları və ya əks ionların xarici örtüyü deyilir.
Beləliklə, sxematik olaraq hər bir kolloid hissəcikdə (mitsellada), bir–biri ilə müxtəlif qüvvə ilə birləşmiş üç tərkib hissə olur: 1) kolloid halında olan maddənin özündən ibarət daxili nüvə; 2) nüvə üzərində qeyri–mütəhərrik sürətdə yapışmış və hissəciyin yükünü təyin edən, ikiqat təbəqənin daxili örtüyü; 3) əks elektrik yükünə malik ionlardan ibarət xarici və diffuziya təbəqəsi(şəkil 4.1).
59 Şəkil 4.1. Mitsellanın sxemi (N.İ.Qorbunova görə). 4.2. Kolloidlərin kaoqulyasiyası və peptizasiyası Bütün kalloidlər iki halda olur: 1) kolloidal məhlul və ya zol halında və 2) həlməşik, lopa və ya amorf çöküntü halında - gel (hel) halında ola bilər. Kolloidlər yüklü olduqda zol halında olurlar. Bu yük və ya başqa yolla məhv edilən kimi və ya cazibə qüvvəsi itələmə qüvvəsinə üstün gələcək dərəcədə azalan kimi, ayrı–ayrı kolloidal hissəciklər bir–birinə ilişib aqreqat əmələ gətirir və məhlulda çökür. Bu prosesə kolloidlərin
deyilir.
60 Kolloid hissəciklərin öz yükünü itirdiyi momentə izoelektrik nöqtəsi deyilir. İzoelektrik nöqtədə zol kaoqulyasiya edir, yəni laxtalanır və gel vəziyyətinə keçir. Əks prosesə isə, yəni gelin asılı halda və ya zol vəziyyətinə keçməsinə peptizasiya deyilir. Kolloidlərin kaoqulyasiyası dönən və dönməyən ola bilər, yəni bəzi hallarda gel vəziyyətinə çevrilmiş zol, yenidən məhlula keçə bilər.
Torpağın bərk fazası ilə təmasda olan bərk, maye və qaz şəkilli maddələri udub saxlamaq qabiliyyətinə torpağın udma qabiliyyəti deyilir. İnsanlar özlərinin praktiki fəaliyyətlərində udma qabiliyyəti hadisəsindən içməli suyu təmizləmək üçün çoxdan istifadə etmişlər. Torpağın udma prosesi ilə bir çox tədqiqatçılar - ingilis alimi Uey, holland alimi Van Bemmelen, ingilis alimi F.Kornyu və b. məşğul olmuşlar. Bu barədə daha mükəmməl tədqiqatlar məşhur rus alimi K.K.Hedroysa məxsusdur. Torpağın udma qabiliyyəti barədə yaratdığı təlimdə Hedroys udmanın beş növünü fərqləndirmişdir: 1) mexaniki udma qabiliyyəti; 2) bioloji udma qabiliyyəti; 3) fiziki udma qabiliyyəti yaxud molekulyar adsorbsiya; 4) kimyəvi udma qabiliyyəti; 5) fiziki – kimyəvi və ya mübadiləvi udma qabiliyyəti 1. Mexaniki udma qabiliyyəti. Suyu süzən zaman torpaq məsamələrində və kapilyarlarında asılı halda olan nisbətən iri hissəcikləri (gilli və qumsal hissəciklər, üzvi və detritus maddə və s.) özündən keçirməyib saxlamaq qabiliyyətinə mexaniki udma qabiliyyəti deyilir. Torpağın bu qabiliyyəti onun mexaniki tərkibindən və struktur xassəsindən çox asılıdır. 61
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|