ƏŞİr bəŞİROĞLU

Əşir Bəşiroğlu 
 
341 
 
Xosrov b
əy çox böyük vətənsevər olaraq təkcə  Qarabağın  ona  tabe  olan 
torpaqlarında  deyil,  ermənilərə  qarşı  başqa  bölgələrimizdə  də  mübarizə  aparan 
insanlarımıza yardımçı olmuşdur. Bunun bariz nümunəsi olaraq Göyçə, Basarkeçər 
v
ə  Kəlbəcərdə  eyni  zamanda  baş  verən və  bir-biri ilə  əlaqəli olan bir erməni 
v
əhşiliyini  misal  gətirmək olar. Məlum  olduğu  kimi  ermənilər Birinci Dünya 
müharib
əsi illərində  Osmanlı  Türkiyəsində  və  Şimallı-Cənublu bütün 
Az
ərbaycanda, xüsusəndə  Qərbi Azərbaycanda,  Yuxarı  Qarabağda,  Zəngəzurda 
daha çox, daha uzunmüdd
ətli və daha çox faciəvi qırğınlar törətmişlər. 
Xosrov b
əy və  Sultan bəy  qardaşlarının,  Araflı,  Alıqulu  bəylərinin, 
ümumiyy
ətlə  Laçın  bölgəsi  insanlarının  ermənilərlə  mübarizə  tariximizdə 
Az
ərbaycan dövləti qarşısındakı xidmətləri misilsizdir. 
M
əlum  olduğu  kimi  Laçın,  Kəlbəcər, Basarkeçər, Göyçə  mahalları  Qərbi 
Az
ərbaycan  torpaqlarının  bir  hissəsi olmaqla bir-birlərinə  söykənən 
v
əziyyətdədirlər. Sultan bəy də  təkcə  Laçının  müdafiəsi ilə  məşğul  deyildi.  Adı 
ç
əkilən bölgələrə  də  yardımçı  olurdu.  Andraniklə  yanaşı,  digər erməni  generalı 
Silikov Türkiy
ədə  döyüşmüş  erməni hərbiçilərdən ibarət çoxsaylı  erməni ordusu 
il
ə Göyçəyə, Basarkeçərə, Kəlbəcərə, indiki Laçın bölgəsinin şimal hissəsinə tez-
tez  basqınlar  etməklə  Aran  Qarabağa  girmək istəyirdilər. Sultan bəy də  imkanı 
ç
ərçivəsində bu bölgələrə hərbi yardımlar edirdi. Ermənilərin növbəti basqılarının 
birind
ə ermənilərin Göyçəni məhv edərək Basarkeçərə üz tutduqlarını Sultan bəyə 
çatdırırlar.  Kəlbəcərli Məşədi Cəmil ilə  Sultan bəy  yaxın  idilər. Məşədi Cəmilin 
m
əlumatı  əsasında  Sultan  bəy Kəlbəcəri müdafiə  edərək, Basarkeçərə  istiqamət 
götürür. Zimistan H
əsənovun, Məhəmməd Nərimanoğlunun və Elburus Şahmarın 
yazdıqlarına  görə  5 aprel 1918-ci il tarixində  ermənilərin deyilən bölgələrdəki 
hücumlarının  qarşısını  almaq  üçün  Sultan  bəyin bir dəstəsi  Hacısamlıdan 
K
əlbəcərə  doğru  hərəkətə  başladı.  Onu  da  qeyd edək ki, bu tarixdə  Xosrov bəy 
Qarabağa  general-qubernator təyin  olunmamışdı,  Andranik  aşağı  Zəngəzurda 
bütün bölg
əni məhv etmişdi, Şuşada, Əsgəranda, Füzulidə erməni silahlıları tüğyan 
edirdil
ər və  Zəngəzurla  –  Andraniklə  birləşmək istəyirdilər. Bütün bunlara 
baxmayaraq Sultan b
əy ilk olaraq Kəlbəcərin Zar-Zəylik kəndinə  gələrək yerli 
əhalini cəm  etmiş,  onları  silahsursatla  təchiz  etmişdir.  Sonra  o,  Göyçə  tərəfə  üz 
tutur, Basarkeç
əri ermənilərdən təmizləmək istəyir. Sultan bəyin gəlişini 

---

C
əsur qardaşlar 
342 
 
erm
ənilərə xəbər verirlər. Zod kəndində ermənilərin çox olduğunu bilən Sultan bəy 
onları ilk olaraq məhv etmək istəsə də Zod əhalisinin başbilənləri buna yol vermək 
ist
əmirlər, qantökmə  tərəfdarları  olmurlar.  Sultan  bəy  onları  başa  salır  ki, 
g
ələcəkdə  basarkeçər erməni quldurlarının  hücumuna  məruz qala bilər. 4 may 
1918-ci ild
ə bu bölgədəki ermənilər əlavə olaraq Andranikdən yardım almaqla bu 
bölg
ənin kəndlərinə  eyni zamanda hücum etməklə  müdafiəsiz kəndləri  yandırır, 
əhalisini məhv edirlər. Sultan bəy haqlı olur. Bölgənin Kəvər, Bayazut, Gözəldərə, 
Haçalı,  Yarpızlı,  Əzizli,  Tüsgülü,  Yuxarı  Zağa,  Aşağı  Zağa,  Kərkibaş,  Qanlı, 
Qırxbulaq,  Aşağı  Məzrə,  Yuxarı  Məzrə,  Daşkənd,  Aşağı  Sorca,  Yuxarı  Sorca, 
Sarıyaqub,  Qayabaşı,  Zərkənd,  Ağkimsə, Tənbeh, Nərimanlı,  Ağyoxuş, 
Qaraqoyunlu, Göysu, Can
əhməd, İnəkdağı, Şişqaya, Sorcasu, Toxluca, Zod və s. 
qırxa yaxın kəndləri ermənilər darmadağın etdilər, əhalisi eybəcər üsullarla məhv 
edildi. 1918-
ci  ilin  qışında  isə  ermənilər Kəlbəcərin  şimal  hissəsində  yerləşən 
Göyc
ənin 32  kəndinin  əhalisini  qışın  çovğununda  öz  ev-eşiklərindən qovaraq 
K
əlbəcər tərəfə istiqamətləndirməklə kəlbəcərliləri də vahiməyə salmaq istədilər. 
Bu  insanların  əksəriyyəti sonralar sümüklü dərə  adlanan və  Dikyurd və  Söyüdlü 
yaylaqlarına  yaxın  olan  bir  dərədə  məhv edildi.  Burada 20 minə  yaxın  Göyçəli 
h
əyatları ilə vidalaşmalı oldular. 
Yenid
ən bu bölgələri müdafiə  üçün gələn Sultan bəy xeyli səy göstərsə  də 
qardaşı Xosrov bəyin Məşədi Cəmilə yardımı məsələni bölgə insanlarının xeyrinə 
h
əll etdi.  
Bel
ə ki, Xosrov bəyə 14 qatır yükü yağ-bal gətirən Məşədi Cəmilə o, xeyli 
silah-sursat verir v
ə yağla-balın dəyərini isə pulla ödəyərək, bu pulları insanların 
özl
ərinə  paylamağı  tapşırır.  Yardım  alan  Məşədi Cəmil Xosrov bəyin fikirlərinə 
əməl etməklə  və  Sultan bəydən  aldığı  yardımla  birləşdirməklə, yerli əhalinin 
gücün
ə ermənilərin hücumlarının qarşısını ala bilir. 
Sağ qalan göyçəlilərin öz yerlərinə qaytarılması və ermənilərə layiq olduqları 
cavabı  alması  yolunda  XVIII  əsrin  ortalarında  Zəngəzurun  Sultanı  olmuş  Qara 
Murtuza b
əyin Laçın bölgəsindən gələrək Kəlbəcərdə məskunlaşan törəmələrinin 
d
ə  zəhməti  çox  olmuşdur.  Onlar  Laçında  yaşadıqları  kəndlərin  adlarını  da 
K
əlbəcərdə  yaşadıqları  yurdlarına  vermişlər. Bunlardan Bəylik,  Keştək, Qoturlu, 
Qılınclı,  Kiş,  Qaraçənli,  Bağırbəyli və  s.  yaşayış  məntəqələrini misal göstərə 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
343 
 
bil
ərik. Bu insanların vətənpərvərliyi nəticəsində,Xosrov bəyin yardımı sayəsində 
h
əmin ildə  də  ermənilər Göyçənin bütün müsəlman kəndlərindən qovulur və 
erm
əni general Silikov Basarkeçər bölgəsinin Qumlu bulaq adlanan yerində 
keştəkli  döyüşçüləri tərəfindən öldürülür və  sağ  qalan  göyçəlilər öz kəndlərinə 
dönürl
ər.  
Xosrov b
əyin Vətən qarşısındakı xidmətləri söylənilənlərlə bitmir.O, 1920-ci 
il 28 aprel bolşevik işğalından sonra da 1923-cü ilə kimi Azərbaycanda yaşamışdır. 
Xosrov b
əy Azərbaycanlı  bolşeviklərdən xeylisi ilə  tanış  olsa  da  onun 
Az
ərbaycanda  qalması  mümkün  olmur,  yaxşı  ki,  bu  belə  də  olur. Ermənilərin 
t
əşkilatçılığı  ilə  Qarabağdan  70  erməni  qadını  adından  mərkəzə  şikayət edilərək 
bildiririk ki, guya Xosrov b
əy bu erməni qadınları ilə yaxın olmuşdur.  
T
əbii ki, Xosrov bəyə  başqa  bir  nöqsan  tapa  bilmirdilər. Çünki,Xosrov bəy 
Qarabağın  erməni  əhalisinə  də  çox humanistcəsinə  yanaşmışdır  və  erməni 
qadınlarına salam verməyə nə onun vaxtı,nə həvəsi və nədə ki, mənəvi imkanı yox 
idi. 
Xosrov b
əyi həbs edirlər,  Bakıya  gətirirlər. Onun azad edilməsində  qardaşı 
Sultan b
əyin  dostları,  Xosrov  bəyin  öz  dostları,  qardaşı  –  neftçi Rüstəm bəyin, 
Rüst
əm bəylə  birlikdə  Bakıda  neft  sənayesi sayəsində  işləmiş,  ailənin  yaxını  və 
qohumluq 
əlaqəsi olan Cəlil bəyin böyük zəhməti olmuşdur. Xosrov bəyi Bakıdan 
müxt
əlif yollarla Laçına aparan xeyli insanlar arasında Kişdən olan Mikayıl oğlu 
Rüst
əm bəy onu Bakıdan Hacısamlıya qədər müşayiət edənlərdəndir. 
Xosrov b
əy ixtisasca həkim olsa da, çox uzaqgörən siyasətçi,vətənpərvər, 
dövl
ətini və  xalqını  sevən  bir  şəxs  olmuşdur.  Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 
yerini bolşeviklərə verəndən sonar bir çox narahatçılıq məqamları olsa da, Sultan 
b
əy vətəni tərk etmək fikrində  olmamışdır.  Onun  əksinə  olaraq  Xosrov bəy 
Bakının Bayıl türməsində yatdığı zaman qardaşı Sultan bəyə xəbər göndərmişdir 
ki, Az
ərbaycanı tərk etsin. Sultan bəy isə, əlbəttə istəmiş olsaydı belə, Xosrov bəyi 
qoyub getm
əzdi. Belə  də  oldu. Lakin, Xosrov bəy  Laçına  gəldikdən sonra 
getm
əyin vacib olduğunu hər ikisi dərk etdi. Bununla yanaşı, qardaşların hər ikisi 
hesab edirdil
ər ki, bu hakimiyyət möhkəmlənə bilməyəcək və yerini təzədən AXC-
n
ə  verəcəkdir. Odur ki, Sultan bəy ailəsini özü ilə  aparmadı.  Digər tərəfdən o 
vaxtın psixologiyası belə idi ki, heç kəs arvad-uşağa toxunmaz. Belə işlər kişiliyə 

---