ƏŞİr bəŞİROĞLU

Əşir Bəşiroğlu 
 
365 
 
XXI FƏSİL 
CƏSUR QARDAŞLAR 
O c
əsur qardaşlar Paşa bəyin oğlanları Sultan bəy və Xosrov bəy 1923-cü ilin 
ortalarına  kimi  Azərbaycanın  ermənilərlə  olan sərhədlərini qoruyub saxlaya 
bilmişdir.  Bu istək  onların  amalı  olmuşdur.  Elinə,  obasına,  millətinə,  xalqına 
sonsuz xidm
ət göstərən  Paşa  bəyin  bu  cüt  oğulları  canı,  qanı  bahasına  igidliklə 
qoruyub saxladığı Azərbaycanın igidlik yuvası sayılan Laçında yaşaya bilmədilər. 
Qızıl  Ordu  Azərbaycanı  işğal  etdikdən  sonra,  Paşa  bəy  oğlanlarının  ağır 
günl
əri başlandı. Onların sürgün edilməsi, hətta xalq düşmənləri olmaları haqqında 
m
əkrli sənədlər  hazırlandı.  Nəticədə  Sultan bəy  əvvəl  İranda,  sonralar  Türkiyə 
dövl
ətində mühacir həyatı yaşamağa məhkum edilir.  
Sultan b
əy Türk tarixində  böyük qiymətə  layiqdir. Ermənilər 
az
ərbaycanlıların  tarixi  düşmənidir-bunu  heç  bir  Türk  oğlu  yaddan 
çıxartmamalıdır. Ermənilər tarix boyu ən ağır dərsi Sultan bəydən aldılar.  Sultan 
b
əy Türkiyədə mühacir həyatı yaşayarkən də, öz böyük qürurunu itirməmiş, yeri 
g
əldikcə  ətrafında  olan  Zəngəzurlulara  maddı  köməklik göstərmiş,  ömrünün 
sonuna q
ədər  onların  ağsaqqalı  olaraq  qalmışdır.  Bu günkü gənclərimiz belə 
şəxsiyyətlərin ömür yolundan necə  yaşamağı  və  Vətəni necə  sevməyi 
öyr
ənməlidirlər.  Sultan bəyin Türkiyədə  sığınacaq  tapmaq  məqsədi ilə  etdiyi 
müraci
ətə Atatürk belə cavab vermişdir: “Ermənilərə verdiyiniz tarixi dərslərə görə 
Türkiy
ənin qapıları həmişə üzünüzə açıqdır!” 
Hazırda  böyük  Türk  dünyasının  qəhrəman  oğlanlarının  həyat səlnaməsinin 
araşdırılması,  göstərildiyi tarixi qəhrəmanlıqların  nümunələri biz Türkləri 
sevindirir. Bu gün bu tarixi z
ərurətdir. Çünki Azərbaycanımızın  ərazi bütövlüyü 
pozulmuşdur.  Tarixi  torpağımız  olan  Dağlıq  Qarabağ,  Zəngəzur erməni 
işğalındadır.  Gənclərimiz tarixi sima, böyük sərkərdə  olan xalq qəhrəmanlarımız 
Sultan b
əy və  Xosrov bəy  qardaşlarının keçdiyi  yoldan  ibrət götürərək  Qarabağı 
azad ed
əcəyimiz haqqında hər gün fikirləşməlidirlər. 
Xosrov b
əy Sultanov  Qarabağa  general  qubernator  təyin olunanda onun 
v
əzifə  borcuna  “erməni hərəkatı  ilə  mübarizə  və  bu hərəkatın  tamamilə  məhv 
edilm
əsi, qayda-qanunun bərpa  olunması,  məcburi köçgünlər  arasında  qayda-

---

C
əsur qardaşlar 
366 
 
qanunu b
ərpa etmək,  onlara  yardım”  kimi  məsələlər daxil idi. Sultanovun 
bacarığından  və  qabiliyyətindən xəbərdar  olan  Qarabağın  erməni  milli  yığıncağı 
Xosrov b
əyin təyinatına  etiraz  olaraq  tərtib etdikləri məktubda  yazılmışdı: 
“Qarabağın erməni  milli  yığıncağı  Azərbaycan höküməti tərəfindən təyin olunan 
gen
eral qubernatorla  bağlı bildirir ki, onlar heç vaxt bu faktla barışmayacaqlar”.  
Ancaq Xosrov b
əy Sultanov da qanuni hüquqlarını və vəzifə səlahiyyətlərini 
göz
əl bilirdi. Ona görə də, o da   öz növbəsində erməni milli yığıncağından tələb 
etmişdi ki, nəzarətinizdə olan silahlı dəstələri buraxın və Qarabağda əmin-amanlıq 
yaratmağa mane olmayın.  
Xosrov b
əy Sultanov həm də  Müsəlman Xeyriyyə  Cəmiyyətinin Qafqaz 
c
əbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə baş müvəkkil idi.  
Az
ərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Xosrov bəy Sultanov 
əvvəlcə  İranda,Türkiyədə  sonra Fransa və  Almaniyada  yaşayıb.  O,  Almaniyada 
Tibb Universitetind
ə professor vəzifəsində çalışıb. 1936-cı ildə Türkiyəyə qayıdan 
Xosrov b
əy Sultanov Trabzonda məskunlaşıb və 1947-ci ildə vəfat edib.  
1920-ci il 12 mayda Erm
ənistan  Xarici  İşlər Nazirliyi Azərbaycan 
höküm
ətinə  yazırdı:  “erməni    qırğınlarının  təşkilatçısı  X.Sultanov  qırmızı  lent 
taxaraq yen
ə də hakimiyyətdədir”. Xosrov bəy üçün hansı hakimiyyətin iş başında 
olmasından asılı olmayaraq eyni məsuliyyətlə işinə sədaqətli idi. Onun mübarizəsi 
yurd uğrunda idi, torpaq uğrunda idi, vətəninin, dövlətinin bütövlüyü uğrunda idi. 
Xosrov b
əy ermənini  tanıyırdı.  Azərbaycan  torpağına  göz  dikənlər, onu 
parçalayanlar, insanlarını məhv edənlər onun düşmənləri idilər. Xosrov bəy qardaşı 
Sultan b
əylə  Zəngəzurun azad edilməsi  planını  işləyib  hazırlamışdı.  Lakin,  bu 
tarixi fürs
əti, elə tarixin özü pozdu, milli hökümət çökdü, bütün işlər alt-üst oldu.  
ERMƏNİ TƏXRİBATI 
Erm
ənilərin növbəti təxribatı Kürdlər haqqında idi. Kürdləri Azərbaycandan 
ayırıb  ayrı  dövlət etmək istəyirdilər. Azərbaycan türklərinin  qanını  içən Dronu 
Z
əngəzurda erməni Sovet qoşunlarının komandanı təyin etmişdilər. Azərbaycanda 
is
ə  ermənilər və  onların  havadarları  ruslar  tərəfindən  ortaya  atılmış  “Qırmızı 
Kürdüstan”  avanturasını  əlində  “əsas”  kimi tutaraq Xosrov bəyi millətçilikdə 
güna
hlandırıb həbs etmiş, Sultan bəyi isə vətənindən qaçaq salmışdılar. Həqiqətdə 
is
ə  Musa  Urudun  yazdığı  kimi  kürd  əhalisi dövlət  qurmaq  iqtidarında  deyildi. 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
367 
 
Kürdl
ər Zəngəzura XVII əsrdən sonra gəlmiş və indiki Laçın, Qubadlı və Zəngilan 
bölg
ələrinin bir neçə kəndində məskunlaşmışdılar.  
O,  daha  sonra  yazır:  “  Zəngəzur kürdünü dövlət qurmaqdan çox, əmin-
amanlıq şəraitində mal-qarasını otarıb külfətini dolandırmaq  düşündürürdü. İkinci 
bir t
ərəfdən, Kürdlərin Azərbaycandan ayrılmasının nə siyasi-ideoloji, nə də tarixi-
coğrafi əsası yox idi. Daşnak Andranik və onun qaniçən davamçıları Azərbaycan 
türkl
əri ilə  yanaşı,  kürdləri də  qanına  qəltan  etmişdi.  Digər tərəfdən  hələ 
Anadoluda kürdl
ərlə ermənilər arasında milli etnik və dini zəmində başlamış dərin 
düşmənçilik unudulmamışdı. Eyni zamanda müsəlman kürdlərin öz dindaşlarından 
ayrılıb  xaçpərəst ermənilərə  sığınmağı  da  ağlasığan  deyildi”.  Bütün  bunlar 
erm
ənilərin növbəti təxribatından başqa bir şey deyildi.  
Soverl
ərin  Azərbaycanı  işğal  edərək, onun milli və  vətənpərvər  insanlarını 
m
əhv etməsi, ölkədən uzaqlaşdırması da Zəngəzurun ermənilərə verilməsinə şərait 
yaratmışdı.  Bu  işdə  N.Nərimanov da səhvə  yol  vermiş  və  sonradan səhvini 
düz
əltmək istəmişdisə də xeyiri olmamışdır.  
N.N
ərimanov  V.İ.Leninə  yazırdı:  -  “Həmişə  Denikini müdafiə  edən 
Erm
ənistan  müstəqillik  qazanır  və  əlavə  olaraq Azərbaycan  torpaqlarını  alır. 
Az
ərbaycan isə  həm müstəqilliyini, həm də  ərazisini itirir. Azərbaycanın  indiki 
v
əziyyəti elədir ki, Mirzəyanlar heç bir maneəsiz onun taleyini həll edir.  
ORDU QURUCULUĞU 
1918-
ci  ilin  iyul  ayının  6-da  Azərbaycan  Demokkratik  Respublikası 
hökümətinin pullu hərbi mükəlləfiyyət haqqında sərəncamına müvafiq olaraq iyul 
ayının  11-də  milli  orduya  çağırış  haqqında  əmr  verildi  və  1894-1899-cu  illərdə 
anadan  olmuş  24-29  yaşlı  oğlanlar  səfərbər  edildi.  Maliyə  çətinliklərinə 
baxmayaraq milli zabitlər hazırlamaq məqsədi ilə Gəncədə hərbi məktəb yaradıldı. 
Görülən tədbirlər nəticəsində öz vaxt ərzində 40 minə yaxın əsgəri olan milli ordu 
yaradıcılığına başlandı. O vaxt orduda 24 min süngü, 6 min piyada, suvari, topçu 
və sairə qoşun növlərindən ibarət olan və ən müasir silahla silahlanan canlı qüvvə, 
Xəzər  dənizindəı  kiçik  bir  donanma var idi.  Orduda  hərbi  intizamı 
möhkəmləndirmək  məqsədi ilə hərbi nazirliyin yanında hərbi məhkəmə fəaliyyət 
göstərirdi. Cənubda təhlükəsizliyi qorumaq üçün Lənkəranda ehtiyat batalyonu və 
“yardım  olayı”  –  milis  polku  yaradıldı.  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasını 

---