ƏŞİr bəŞİROĞLU

C
əsur qardaşlar 
356 
 
silahlı  dəstələri  buraxsın  və  Qarabağda  əmin-amanlığın  təmin  olunmasına 
maneçilik tör
ətməsin.  
Maraqlıdır  ki,  həmin illərin  arxiv  materiallarını  və  mətbuatı  izlədikcə 
erm
ənilərin eynən ötən  əsrin 80-ci illərin sonlarında  tətbiq elədikləri üsullara əl 
atdıqlarının  şahidi  oluruq.  Məsələn, 1919-cu  il  fevralın  28-dən  martın  4-ə  qədər 
Qarabağ ermənilərinin 8-ci qurultayı adlandırılan qeyri-legitim bir qurum general-
qubernatoru Şuşada, Xankəndində və Əsgəranda “günahsız erməniləri” qırmaqda 
ittiham edirdi. 
Erm
ənilər bu yalançı bəyənatı əlləri çatdıqları yerlərə və dövlətlərə, həmçinin 
Az
ərbaycan hökumətinə göndərmişdilər. Həmin ilin martın 8-də isə Azərbaycanın 
güz
əştə  getdiyi  torpaqlar  hesabına  dövlət  qurmuş  Ermənistan  Azərbaycan 
Cümhuriyy
ət rəhbərliyinə  nota göndərir: “Xankəndi və  Ağdamda  Azərbaycan 
h
ərbi hissələri tərəfindən 400-ə yaxın dinc əhali qətlə yetirilmişdir. Ağdam, Şuşa 
yolu erm
əni əhalisinin üzünə bağlıdır və bu əhali iqtisadi təcridə məruz qalıb”. 
Ancaq F
ətəli Xan Xoyskinin bu notaya cavabından görürük ki, ermənilər baş 
vermiş olayları özlərinin əbədi və əzəli xislətlərinə xas şəkildə şərh etmişlər. 
Xosrov b
əy Sultanov həm də Bakı müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin Qafqaz 
c
əbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə baş müvəkkil idi.  
Bu t
əşkilatların  müharibə  dövründəki fəaliyyətləri barədə  xeyli sənədlər, 
teleqram v
ə məktublar mövcuddur. Məsələn, general Tamamşevin 4 iyun 1916-cı 
ild
ə  Xosrov bəy  Sultanovun  adına  göndərdiyi teleqramda deyilirdi: “Rəhbərlik 
etdiyiniz C
əmiyyətin nəzdində neçə yetimxananın mövcudluğu və onlarda nə qədər 
kims
əsizin yerləşməsi, habelə onların hökumət tərəfindən tam təmin olunması və 
ya c
əmiyyətinizin də  köməyinə  ehtiyac  olması  haqqında  mənə  məlumat 
verm
əyinizi xahiş edirəm”. 
Az
ərbaycan  Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra general Xosrov bəy 
Sultanov 
əvvəlcə Türkiyədə, İranda, sonra Fransa, Almaniyada və Polşada yaşayıb. 
Türkiy
əyə qayıdan Xosrov bəy Sultanov yenidən Trabzonda məskunlaşıb”. 
Böyük iftixar hissi il
ə  deməliyik ki, Xosrov bəylə  yanaşı  Laçın  torpağının 
yetişdirmələri olan general Nurməmməd bəy Şahsuvarov,türk ordusunda orgeneral 
rütb
əsi qazanan Firidun bəy Daryalı da öz sücaətləri ilə təkcə Laçının deyil, bütöv 
Az
ərbaycanın fəxri sayılan insanlarıdırlar. 

---

Əşir Bəşiroğlu 
 
357 
 
PAŞA BƏY EL AĞSAQQALI İDİ 
Az
ərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini elan edəndən sonra, Azərbaycanda 
unudulmuş, yaxud Sovetlər birliyində araşdırma qadağası qoyulmuş mövzulardan 
biri d
ə  bəy nəsillərinin,  onların  elinə-obasına  fəxarət gətirə  biləcək fəaliyyətləri 
sah
əsi olmuşdur. 
Müst
əqilliyimizin ilk illərində  insanlarımızın  əsas  qayğı  və  fikirlərinin 
Qarabağ  müsibətləri, erməni vəhşilikləri ilə  daha  çox  çulğalanması  bu  növ 
araşdırmaları,  müəyyən mənada “kölgə”də  qoymuşdu.  Müharibə  gedişatının 
“dondurulma”sı, insanlarımızı qəhrəman axtarışına istiqamətləndirdi. Odur ki, son 
ill
ər Azərbaycanın  bütün bölgələrində dövlətinə, millətinə, insanlığa və hətta nəsl 
s
əcərəsinə  hörmət  qoymuş  kişilər  yad  edilir,  onlar  haqqında  hərə  öz  bacardığını 
q
ələmə alır. (Z.N.) 
M
ənim isə hörmətli oxucularıma təqdim edəcəyim mövzu,mənim özüm üçün 
yeni deyil, ill
ərdir ki, Sultanovlar nəsli ilə əlaqəli hər bir məlumatı, xüsusəndə bir 
yazılı  mənbəyə  əsaslananlarını  toplamışam.  Kiçik  vaxtlarımda  da  bu  səcərə  ilə 
bağlı  söhbətlər ailəmizdə  də,  yaşlı  nəsl insanlarının  bir-birlərinə  söhbətlərinə  də 
çox t
əsadüf  etmişəm. Bu mənada XIX əsrin  ikinci  yarısı,  XX  əsrin  əvvəllərində 
Z
əngəzur qəzasında  daha  çox  sayılıb-seçilən  üç  Sultanovlardan  biri  olan  Yuxarı 
Z
əngəzurun  Hacısamlı  bölgəsindən,  hazırda  Laçın  rayon  ərazisi kimi  tanınan 
sah
əsində  yaşamış  və  el  arasında  bütün  Zəngəzurda,  Aran  Qarabağda  və  Qərbi 
Az
ərbaycanda ağsaqqal kimi tanınmış Paşa bəydən söhbət açacağam. Əslində onun 
adı  sənədlərdə  Əlipaşa  kimi  gedir.  Amma,  el  arasında  hamı  onu  Paşa  bəy kimi 
çağırırdı. 
Paşa bəyin nəsl səcərəsi ilə tanışlıq göstərir ki, bizdə olan mənbələrin hamısı 
eyniyy
ət təşkil etmir.  Lakin,  bununla  yanaşı  mənbələrin əksəriyyətində bu və  ya 
dig
ər tərzdə  uyğun  gələn məqamlarda az deyildir. Onlardan bir neçəsini  olduğu 
kimi verm
əyi daha doğru yol kimi seçdim. 
K.Alm
əmməd  –  “Sultan bəy  kimdir?”  yazısında  (“Azərbaycan”qəzeti, 
№13(76),  30  mart  1991-ci il) göstərilir: “Azərbaycan  torpağının  dünyaya  bəlli 
görk
əmli oğulları çoxdur. Babək qeyrətli, Koroğlu cürətli, Nəbi hünərli ərənlərdən 
biri d
ə Sultan bəylər nəslindən olan Sultan bəy Laçınlıdır. Bu nəslə bəylik rütbəsi 
çar  imperatorluğu  tərəfindən XVIII əsrin sonu –  XIX  əsrin  əvvəllərində 

---

C
əsur qardaşlar 
358 
 
verilmişdir.Azərbaycanın Yelizavetopol quberniyasına daxil olan Zəngəzur mahalı 
iki sultanlıqdan ibarət idi. Birinci Hacısamlı, ikinci Qaraçorlu sultanlığı adlanırdı. 
Hacısamlı  sultanlığı  indiki  Laçın  və  qismən Kəlbəcər rayonunu əhatə  edirdi. 
Burada 1-ci v
ə  2-ci Alməmməd  Sultan  hakimlik  edirdi.  Qaraçorlu  Sultanlığı  isə 
indiki Gorus, Qafan (M
ədən) rayon ərazilərini,  qismən  Laçın  rayonunun  qərb 
hiss
əsini əhatə edirdi. Orada isə Həmzə Sultan və onun oğlu Əsəd Sultan hakimlik 
edirdi.  Bu  iki  sultanlıq  arasında  qohumluq  əlaqələri də  vardı.  O  zamanlar 
Alm
əmməd  Sultanın  kiçik  oğlu  Qara  Murtuza  bəy hər  iki  Sultanlığın  ordusuna 
başçılıq  edirdi.  Onun  sərkərdələrindən biri də  Sultan bəyin  babası  Xanmurad 
olmuşdur. (Əslində isə bu belə deyildi. Z.N.) Xanmurad Əsəd Sultanın qızına elçi 
gönd
ərib onunla evlənmək istəmiş, Əsəd Sultan isə elçiləri geri qaytarmış, əsilzadə 
v
ə  bəylik rütbəsi  olmayan  adama  qız  verməkdən  imtina  etmişdir.  Bunu  özünə 
sığışdıra  bilməyən  Xanmurad  Əsəd  Sultanın  razılığı  olmadan  qızı  qaçırmış  və 
onunla evl
ənmişdir. Uzun müddət qəzəblənmiş Əsəd Sultan onunla barışığa razılıq 
verm
əmişdir. Minnətə gəlmiş hörmətli el ağsaqqallarına da yox cavabı vermişdi. 
Xanmuradın Paşa və Əmir adlı iki oğlu olmuşdur. Əsəd Sultanın bu nəvələrini də 
tanımaması  II  Alməmməd  Sultanı  da  narahat  etmiş,  öz  sarayında  Xanmurada 
b
əylik rütbəsi vermək qərarına  gəlmiş,  lazım  olan  sənədləri düzəltdirmişdi.  O 
vaxtın qanunlarına görə xalq arasında xüsusi hörməti olan şəxslərə üç nəfər köklü 
(“yazılma”  bəy  olmazdı)  əsilzadənin zəmanəti və  əsilzadələrin birinə  qohumluq 
s
ənədi tələb olunurdu. Bəylik komissiyası Tiflisdə yerləşirdi. II Alməmməd Sultan 
h
azırlanmış  sənədləri bəylik  komissiyasına  təqdim edir və  oradan təsdiq üçün 
Peterburqa-imperatorun s
ərəncamına göndərir. İmperatorluq sənədlərlə tanış olur, 
lakin Xanmurada yox, onun – 
əsilzadə  qızından  doğulmuş  oğlanlarına  bəylik 
rütb
əsi verilməsi haqda fərman verir. 
II Alm
əmməd Sultan bir neçə  kərə  Əsəd Sultanla bu barədə  söhbət edir. 
Sonuncu söhb
ətlərin birində  Əsəd  Sultanın  sarayında  böyük  bir  məclisdə  süfrə 
arxasında  Əsəd Sultanla çəkişir.  Şərt də  bundan ibarət olur ki, hər kim uduzsa, 
m
ərci ödəsin. İki il çəkişmə davam edir, çox qüvvətli hafizəyə malik olan bu iki 
hakimin heç biri m
ərci  udmağa  nail  ola  bilmir.  Bir  gün  çoxlu  qar  yağır,  yollar 
k
əsilir. Xüsusilə  dağ  keçidlərindən  aşmağa  imkan  olmur.  Bu  çovğunlu  gündən 
istifad
ə  edən II Alməmməd  Sultan  yaxşı  bəslənmiş  köhlən  atına  güvənərək 

---