Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî
179
Bəs bu dini ideoloji ədəbiyyatın əsasını qoyanlar kimlər olmuşdur? İslam dini
İspaniyadan Yapon imperatorluğuna qədər yayıldığı Avroasiya məkanında geniş bir
ərazini kapsadığı bir vaxtda “təhkiyəşeirini - milli xalq şeirini yaradan kimdir?”-
sualına Ə.Abidin araşdırmasında aydın cavab verilir. O yazır: “Heca vəznini ilk mü-
dafii olaraq Yəsəvi təhkiyəsində buluruz. Yəsəvilik təriqəti üzrə doğan ədəbiyyatın
məşhuru miladi 12-ci əsrdə yaşamış şair, həkim Ə.Yəsəvinin “Divani hikmət” adında
toplanan əsərləridir. Əhməd Yəsəvi hecayi qullanmaqla bərabər ona daha əski za-
man məhsullarındakı vəziyyətdən ayıran mütəkamil bir şəkil verməmişdir. Onun
əsərlərində də heca itiradlı misrai ahəngdən məhrum bulunaraq ibtidai texnikanı
mühafizə etməkdədir” (
Abid Əmin, 1927, 6-7:49).
Yəsəvi “Divan”ını diqqətlə nəzərdən keçirən və onu öncəki qaynaqlarla qarşı-
laşdırmalı şəkildə araşdıran Ə.Abid “Divan”da və başqa qaynaqlarda rastlaşdığı 12
hecalı şeir şəklinin də mayasında yeddiliklərin duraqı (bölgüsü) durduğunu söyləyir.
Fikirlərinə aydınlıq gətirmək üçün Ə.Yəsəvidən bir yeddilik, bir on ikilik şeir nümunə
göstərir. Yeddi hecalıya nümunə kimi Ə.Yəsəvinin məşhur “Aşiqlər” rədifli şeirini
verir. Şeir:
On səkkiz min aləmdə
Heyran bolğan aşıqlar,
Tapmaq məşuq surağın
Sərsan bolğan aşiqlər.
bəndi ilə başlayır və
Əhməd sihnəm aşıq bol,
Sidqini birlə sadıq bol,
Dərgahına layıq bol,
Canan bolqan aşiqlər.
bəndi ilə tamamlayır.
On iki hecalı:
Xızır babam saldı məni o şubu yolğa,
Ondan sonra dərya bulub taşdım dostlar.
beytilə başlayan şeirini də bütünlüklə məqaləsində verib (
Abid Əmin, 1927,
6-7:49).
Əmin Abidə görə “Kitabi-Dədə Qorqud”da, “Kutadgu bilig”də, “Divani-lüğət-it
Türk”də rastlanılan, Əhməd Yəsəvinin “Divani hikmət”ində geniş işlədilən on iki he-
calı şeir növü miladi 13 yüzildə Əli tərəfindən qələmə alınmış “Yusif və Züleyxa”
180
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî
dan sonra öz yerini on bir hecalı qoşmaya verməyə başlamışdır. On iki hecalı şeir
tamamilə sıradan çıxmasa da, on birlik qoşma qədər fəal olmamışdır.
Əhməd Yəsəvi yaradıcılığını mövzusu ilə bağlı araşdırmaya cəlb edən Ə.Abid
yazır: “Əhməd Yəsəvi zamanında Orta Asiya Türkləri heca vəznilə bir çox xalq
mənzumələrinə malik olmuşdur. Hələ bu xalq mənzumələri içində yeddi hecai çox
modda olmuş olacaq ki, mühitin ədəbi təsiri altında Əhməd Yəsəvi də yeddili vəznə
çox əhəmiyyət vermişdi” (
Abid Əmin, 1930, 4-5:18).
Ə.Abid yalnız tarixdən yazanda deyil, müasirləri ilə ədəbi mübahisələrdə də
Əhməd Yəsəvi yaradıcılığına söykənmişdir. Məs: Əli Nazim Moskvada nəşr olunan
“Peçat i revolyutsiya” jurnalının 1929-cu il iyul sayında “Azərbaycan ədəbiyyatı”
adlı bir məqalə çap etdirmişdi. Ə.Abidə görə Ə.Nazimin “İnqilab və mədəniyyət”
(Azərbaycan), “Dan ulduzu” (Gürcüstan), “Türk Yurdu” (Türkiyə) dərgilərində çap
etdirdiyi məqalələrinin ruscaya tərcüməsi olan bu əsərdə çoxlu yanlışlıqlar var.
Biz iki araşdırıcı arasındakı elmi mübahisəyə aydınlıq gətirməkdən uzağıq. Çünkü
Nizaməddin Babayev “Ədəbi mübahisələr” əsərində bu məsələyə kifayət qədər yer
ayırıb
(Babayev Nizaməddin, 1988). Yalnız mövzumuzla bağlı bir məsələyə toxu-
nacağıq.
Ə.Nazimin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin 13-cü yüzildə yaşamış Həsənoğlu
ilə başlanması fikrinə etiraz edən Ə.Abid yazır: “Azərbaycan ədəbiyyatı Nazimin
təkrar etdiyi kimi nə Həsənoğlu kimi sufi bir şeyxlə, nə də Şah İsmayıl Xətai kimi bir
dərəbəyi ilə başlamaz. Bizim ədəbiyyatımız Azərbaycan torpaqlarına köçməyə başla-
yan əşirətlərin, buralarda kəndlər təsis etmələri və kənd təsərrüfatının təməlini qurma-
ları sayəsində inkişafa başlamışdır ki, bu da hicri tarixinin əvvəllərinə qədər enir. …
Həsənoğludan daha əvvəl Veys oğlu Əhməd, ondan da əvvəl Şəms Təbrizi (Araşdırıcı
yanılır, Şəms TəbriziYəsəvidən sonra yaşayıb - Ə.Ş.) var ki, bu surətlə Türkcə əsərləri
məlum olan ilk sxolastik şailərimiz hicri altıncı əsrə qədər enmiş olur.” (
Abid Əmin,
1929, 10:31) (Ə.Abid Azərbaycanın yazılı ədəbiyyatını nəzərdə tutur. Ümumilikdə
isə ədəbiyyat tarixini “Kitabi-Dədə Qorqud”la başlayır - Ə.Ş.
).
Ə.Abidin yaradıcılığı, onun ədəbiyyat tariximizə baxışları ilə yaxından tanış ol-
mayan oxucu araşdırıcının Veys oğlu Əhmədi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə daxil
etməsində bir yanlışlıq görər və onu türk xalqları arasında ziddiyyət yaratmaqda
təqsirləndirər. Onun yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq isə Ə.Abidin coşqun bir
millətsevər, türk xalqlarının birliyinə çalışan və bu yolda canından keçən bir şəxs
olduğunu görər. O, hələ İstanbul Universitetində tələbə ikən Bakıya göndərdiyi
məktubunda yazırdı: “Azəri türkcəsinin… on dördüncü əsrin ortalarına qədər do-
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî
181
ğurduğu məhsulatın fonetik etibarilə Səlcuq türkcəsinin məhsulu aid etsək yanlış bir
hərəkət olmaz” (
Abid Əmin, 1926, 2-3:20).
Miladi 14-cü yüzilin ortalarına qədər türk xalqlarının ədəbiyyatının ortaq oldu-
ğu qənaətində olan araşdırıcının fikrincə, sonrakı yüzillərdə bu ayrılma sürətlə, yəni
bir-birini anlamayacaq dərəcədə olmamış, əksinə, həmişə bir-birindən bəhrələşmilər.
Fikirlərini isbatlamaq üçün Ə.Abid on beşinci əsrə doğru cığatay ədəbiyyatının
gücləndiyini, Əlişir Nəvai kimi dahilər yetişdiyini və Azərbaycanda neçə-neçə şai-
rin, lüğət müəllifinin cığataycadan bəhrələndiyini yazır. Onun araşdırmalarına görə
bu ötəri bir təsir olmamış 17-18-ci yüzilədək davam etmişdir. XIX yüzillikdə isə
M.F.Axundov yaradıcılığından istər tatarların, istər qazaxların, istərsə də özbəklərin
bəhrələnməsini təbii və qanunauyğun sayır.
Türk xalqlarının ədbiyyat tarixini, mədəniyyətini dərindən öyrənən, onun ortaq
cəhətlərini ortaya qoyan Əmin Abidi bu gün türk dünyası lazımınca tanımır. Bunun
da əsas günahkarı Sovet irticasıdır.
Ə.Abid İstanbuldan Bakıya döndükdən sonra burada Gültəkin imzası ilə yazdığı
şeirlərdə olduğu kimi açıq döyüşkən mövqedə dayanmadı. Tamam başqa bir yol seçdi.
Ədəbiyyatımızın tarixini araşdırmağa başladı. Sovet xüsusi xidmət orqanları (KQB)
onun elmi məqalələrindəki türklük ruhunu görür, bundan qorxuya düşürdü. Ona elmi
dəlillərlə cavab verə bilmədiklərindən təqib edir, işdən çıxarır, mərkəzdən – ədəbi və
siyasi mühitdən uzaqlaşdırırdılar.
Bütün təzyiq və təqiblərə baxmayaraq Ə.Abid əqidəsindən dönmür, Orxan-Turfan
abidələrini, “Kutadgu bilig”i, “Divani-lüğət it türk”ü, “Divani hikmət”i və s. təbliğ
edirdi. Onun öhdəsindən gələ bilməyəcəklərini görən Sovet ideoloqları ölümünə fətva
verdilər. 1938-ci il oktyabrın 21-də saat 21.00-da DTK (KQB) zindanında 40 yaşı
tamam olmamış istedadlı bir alimi, coşğun vətənpərvəri güllələdilər
(AMTBA, dosye
32796).
Əmin Abid güllələnsə də, ömrünü həsr etdiyi ideyanı gerçəkləşdirdi. Türk xalqla-
rının nümayəndələrinin tez-tez bir araya gəlməsi, mədəniyyətlərini, ədəbiyyatlarını,
tarixlərini öyrənməsi Əmin Abid və onun kimi millətsevərlərin ideyalarının
ölməzliyinə gözəl nümunədir.
Sonuc
Qəribə burasıdır ki, Özbəkistanın cədidçi şairi, mill dünyagörüşü ilə bölgənin
aydınlarına güclü təsir göstərən Abdurauf Fitrət Əhməd Yəsəvini təndid etdiyi bir
Dostları ilə paylaş: |