FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOT BOSQICHLARI: G’ARB FALSAFASI.
REJA:
1.Qadimgi Yunoniston va antik davr Rim falsafasi
2.Rim imperiyasi davri va o‘rta asrlarda Yevropa falsafasi
3.Uyg‘onish davri falsafasi
4.XX asr va hozirgi zamon falsafasi
Tayanch tushunchalar
: Rim imperiyasi, xristianlik dini, sxolastika, apologetika, realizm,
nominalizm, uyg‘onish davri falsafasi, ingliz falsafasi, fransuz falsafasi, nemis mumtoz falsafasi, XX asr
falsafasi, tarix falsafasi.
Qadimgi Yunoniston va antik davr Rim falsafasi
. Qadimgi davr falsafasining bir silsilasi
Yunoniston va Rimga tegishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar — antik davr falsafasi deb
yuritiladi. Unda Milet falsafiy maktabi, Eley falsafiy maktabi, Fales, Zenon, Geraklit, Pifagor,
Suqrot, Aflotun, Arastu, Demokrit, Epikur va boshqalarning falsafiy, tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-
axloqiy ta’limotlari muhim o‘rin egallaydi.
Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlar eramizdan avvalgi VII—VI asrlar o‘rtasida Milet
shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi vakillari Fales, Anaksimandr,
Anaksimenlar dir. Uning asoschisi Fales (eramizdan avvalgi 624—547-yillarda yashagan). U
Yunon fani va falsafasining asoschisi bolib, o‘z davrining yetuk siyosiy arbobi, faylasufi bolgan.
Fales ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo
bolgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimo o‘zgarishda boladi. Anaksimandr
(Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o‘rtalarida yashab ijod etgan. U «Tabiat
haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yetib kelmagan. Fales olamning asosiga suvni qo‘ygan
bolsa, Anaksimandr dunyo — cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik
va namlik apeyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishini
ta’minlaydi, deb hisoblagan. Uning ta’limotini zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom ettirdi.
Anaksimen (eramizdan avvalgi 588—525-yillar) havo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha,
havoning quyuqlashishidan suv, yer, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan esa olov
paydo bolgan.
Yana bir yunon faylasufi Geraklit (eramizdan avvalgi 520—460-yillar) Kichik Osiyoning
G'arbiy qirg‘og‘idagi Efes shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U stixiyali dialektikaga asos
solgan, olov — olamning asosi, deb bilgan. Uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar
suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, Chunki suv har daqiqada yangilanib turadi».
Olamda turg‘unlik yo‘q. Geraklitning fikricha, doimiy o‘zgarish, harakat va o‘zaro qarama-qarshi
tomonlarga o‘tish — jismlar sifatining nisbiyligi bilan bogliq. Masalan, dengiz suvi inson iste’moli
uchun yaroqsiz bolsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur
rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Pifagor (eramizdan avvalgi 580—500-yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o‘tgan
faylasuflardan biridir. U qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni
pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o‘zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan
chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko‘chib ketgan, o‘sha yerda o‘z
uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlami bilishdan
boshlanishi kerak. Pifagorchilarning ta’limotiga ko‘ra, damning asosida modda ham, tabiat ham
emas, balki ideallashgan raqamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir.
Pifagorchilar birinchi bolib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor
kategoriyasini ilgari suradi.
Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofan (eramizdan awalgi VI—V asr) shoir va
faylasuf bolgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy
Italiyaga sayohat qilib, umrining so‘nggi yillarini Eley shahrida o‘tkazgan. Tarixchi Diogen
Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqida» asarining muallifldir. Afsuski, ushbu
asarning yarmigina omon qolgan, xolos. Uning falsafiy ta’limotiga ko‘ra, tabiat - o‘zgarmas va
harakatsizdir, «Hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi». Biz
hammamiz yerdan tugllganmiz va yerga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan
birinchi bolib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon
gnoseologiyasining rivojiga turtki boldi.
Ksenofant ilgari surgan g‘oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko‘zga ko‘ringan
namoyandalaridan biri, eramizdan awalgi 504-yili tugllgan Parmenid tomonidan rivojlantirilgan.
Parmenidning shogirdi va do‘sti Zenon (490—430-yillar) o‘z ustozining ta’limotini himoya qildi
va uni rivojlantirdi.
Qadimgi Yunon madaniyatida soflstlar falsafasi katta o‘rin tu~ tadi. Soflstlar antropologiya
(inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to‘g‘risidagi fan) muammolari bilan shug‘ullangan.
Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya’ni o‘qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud
mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bolib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o‘rnatishga
xizmat qilgan. Ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatgan.
Suqrot (eramizdan oldingi 469—399-yillar) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi, u
kambag‘aldan chiqqan, tosh yo‘nuvchining o‘g‘li, Afina hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar
tarbiyasi bilan shug‘ullangan, hurfikrli inson, o‘ta bilimdon kishi sifatida mashhur bolgan. Uning
hayoti fojiali tugagani to‘g‘risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O‘z davrida Afinadagi
hukmron tartib-qoidalarga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari surgani uchun uni dahriylikda
hamda yoshlarni axloqan buzishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb qo‘yilgan.
Garchand qutulish imkoni bolsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nihoyatda qattiq hurmat
qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir qadah zahar ichib olgan. Suqrot va uning
tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bolishidan qat’i nazar, so‘zsiz itoat etishni targ'ib
etganlari g‘oyatda ibratlidir. «Aflotun mening do‘stim, ammo qonun do‘stlikdan ustun turadi»
degan hikmatli ibora o‘sha davr ma’naviyatining yaqqol ifodasidir.
Suqrot o‘z ta’limotini og‘zaki ravishda ko‘cha-ko‘yda, maydonlarda, xiyobonlarda
shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan,
lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, axloqiy ta’limotlari mohiyatini shogirdlari
Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridan'bilib olishimiz mumkin. Ksenofant «Suqrot
haqida esdaliklar» asarida o‘z ustozi haqida iliq so‘zlar aytib, uni oliyjanob, axloq-odob borasida
haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta’riflagan. Yoshlarning axloqini buzgan deb unga siyosiy
ayb qo'yish — tuhmat ekanini alohida ta’kidlagan. Aflotun esa uni chuqur mulohazali, insonni
uluglovchi donishmand, deya ta’riflagan, uning falsafiy qarashlarini o‘z asarlarida Suqrot nomidan
bayon etgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmog‘i lozim.
Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va odobning ahvoliga bogliq.
Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o‘rin tutgani bois xalqimiz, buyuk allomalarimiz Suqrot
nomini benihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-nasihatlariga amal
qilgan. Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o‘chmas iz qoldirgan
buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bolgan, o‘z
g‘oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428-yil 21-mayda Delos orolida tugllgan.
O‘zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u haqdagi
ma’lumotlarini birdan-bir to‘g‘ri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin
do‘sti va shogirdi bolgan.
Aflotun «G‘oyalar dunyosi va soyalar dunyosi» ta’limotining asoschisidir. Uningcha, g‘oya
haqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy o‘zgarish va
taraqqiyot g‘oyalar dunyosiga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. G‘oyalar
dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nihoyatda kam
uchraydi, ular ulkan aql egasi boladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar esa,
soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi.
Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384—322-yillar) (asli — Aristotel) qadimgi
Yunonistonning buyuk faylasufi, o‘zining betakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy merosi bilan
mashhurdir. O‘n yetti yoshida o‘z ilmini oshirish maqsadida Afinaga kelib, Aflotun asos solgan
akademiyaga o‘qishga kirgan va 20 yil davomida (Aflotunning olimiga qadar) shu yerda tahsil
olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi Filipp II ning takliflga bi~ noan, uning o‘g‘li
Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik
maqomiga kolarilgan Iskandarning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bolgan.
Keyinroq Arastu Afinaga qaytib kelib, 50 yoshlarida «Likey» nomli maktab ochgan. Ilmiy
faoliyatining samarali bolishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr tomonidan
ko‘rsatilgan himmat va rag‘batlar muhim ahamiyat kasb etgan. Iskandar vafotidan keyin unga
qarshi kuchlar bosh ko‘tarib, Arastuni dahriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin
Evbey oroliga ko‘chib ketgan Arastu ko‘p o‘tmay o‘sha yerda vafot etgan. Arastu zabardast
qomusiy olim bolib, falsafa, mantiq, psixologiya, axloq, notiqlik san’ati, tabiiy fanlar bo‘yicha
olmas, bebaho asarlar yozib qoldirgan. Arastuning g‘oya va qarashlari Sharqda keng yoyilgan va
u «Birinchi muallim» deya e’tirof etilgan.
Yunon falsafasida Demokritning qarashlari ham muhim o‘rin tutadi. U haqiqiy borliq —
moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, cheksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda moddiy
zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo‘shliqdan iborat deya ta’lim beradi. Atomlar va bo‘shliq
o‘zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — bo‘linmas va o‘zgarmas, sifat jihatdan bir xil, uning
miqdori shakli singari behisobdir. Harakat, degan edi Demokrit, atomlardan iborat moddaning
abadiy, tabiiy holatidir. Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda, na jamiyatda hech bir
narsa tasodifan paydo bo‘lmaydi», deb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida axloqiy
ta’limot muhim o‘rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari bilan uzviy bogliqdir.
Yaxshi boshqarilayotgan davlat — buyuk qo‘rg‘ondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha
narsalardan ustun turmog‘i lozim.
Qadimgi Yunon mutafakkiri Epikur (341—270-yillar) Demokrit ilgari surgan atomchilik
ta’limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori pog'onaga ko‘targan va tegishli qarashlar bilan
boyitgan faylasuf. Epikur ta’limoticha, olam — moddiy, abadiy va cheksiz. Atomlar— bolinmas,
olam — jism va bo‘shliqdan iborat, deb yozgan edi u. Barcha jismlarni Epikur ikki guruhga
bolgan. Birinchi guruhga jismlarni tashkil etuvchi atomlarni kiritgan bolsa, ikkinchi guruhga
atomlarning birlashishidan tashkil topgan jismlarni kiritgan. Epikur ichki harakat qonuniyatini
kashf etib, Demokrit ilgari surgan atomchilik ta’limotiga ulkan hissa qo‘shgan. Epikurning
falsafiy-axloqiy ta’limoti o‘z zamonasida ilg‘or ahamiyatga ega bolgan. Rohat-farog‘at,
xursandchilik deganda, kayf-safo, maishat, shohona hayotni emas, balki jismoniy ezilish hamda
ruhiy tashvishlardan xalos bolishni, ozodlikni tushunamiz, deydi Epikur. Uning fikricha, davlat
kishilarning o'zaro kelishuvi asosida tuzilishi lozim. Epikur ilgari surgan ijtimoiy kelishuv g‘oyasi
keyinchalik XVIII asr fransuz ma’rifatparvarlari hamda XX asr faylasuflari tomonidan davom
ettirilgan.
Epikur ta’limotini rimlik Lukretsiy Kar (eramizdan avvalgi 99—55-yillar) davom ettirgan.
U «Narsalarning tabiati to‘g‘risida» nomli asari bilan mashhur bolgan. Yashashdan maqsad, deb
yozgan Lukretsiy, baxtli hayot kechirishdan iboratdir. Jamiyat ham, xuddi tabiat singari, o‘z
qonunlariga ega hamda tabiat qommiyatlariga tayangan holda rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy
qarashlari o‘z davri va o‘rta asr falsafasiga o‘z ta’sirini kovrsatgan.
Uning fikricha, modda (materiya) — abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib, shaklini
o‘zgartirib yashash — uning xossasi. Olamdagi barcha narsalar ikkiga — oddiy va murakkab turga
bolinadi. Lukretsiy Kar atom harakatining uchta turini sanab olgan. Bular — narsaning oglrlikka
ega bolgani uchun to‘g‘ri chiziqli harakati, narsaning o‘zicha og‘ish harakati, narsaga turtki bolgan
asosga qaratilgan harakat. Lukretsiyning nazariyasi mohiyatan sodda bolsa-da, tabiatshunoslikka
ulkan ta’sir ko‘rsatgan.
Dostları ilə paylaş: |