Felsefe ve d n b L mler anab L m dali

 

23 

Bu  “Hıristiyan  Deistler”  açısından  bakıldığında  da  deizm  yine  Hıristiyanlığın  akla 

aykırı  olduğu  düşünülen  unsurlardan  arındırılması  şeklinde  bir  dini  eleştiri  hareketi 

olarak  ortaya  çıkmakta  ve  Hıristiyanlığa  inanmakla  birlikte,  aklın  da  aynı  gerçeklere 

ulaşabileceği,  bir  tabiî  din  kurabileceği  ve  nihayet  Hıristiyanlıkla  akıl  arasında  hiçbir 

çatışmanın olmadığı veya olamayacağı şeklinde tezler ileri sürmekteydiler. Yine,  ngiliz 

Deizminin  babası  olarak  kabul  edilen  Cherbury’li  Lord  Herbert,  Tanrı’ya  ve  ahiret 

hayatına  inanmakla  birlikte  kutsal  metinlerin  doğruluğu  konusunda  ciddi  kuşkular 

beslemiş,  din  adamlığı  kurumunu  şiddetle  eleştirmiş,  ayrıca  evrensel  gerçekleri 

kavramaya aklın yeteceğini savunmuştu

62

. 

Ş

unu da ilave edelim ki, deizmin kabul ettiği dünya, içinde mucizelerin gerçekleşmesine 

imkan  vermeyen,  buna  ihtiyaç  göstermeyen,  çünkü  bizzat  kendisi,  gösterdiği 

mükemmellikle  bir  mucize  gibi  görünen  düzenli  ve  ince  bir  makinedir  sanki. 

Dolayısıyla  Tanrı’nın  arada  bir  düzeltmek  için  ona  müdahale  etmesine  gerek  yoktur. 

Görüldüğü  üzere,  bu  kuramda  mucizeye  yer  olmadığı  gibi,  Tanrı  ile  insan  arasında 

devamlı bir ilişkiye de yer yoktur. Bu görüşte insanın, Tanrı’ya ibadet ve dua etmesinin 

hiçbir  anlamı  yoktur;  çünkü  Tanrı  onunla  ilgilenmez,  onu  işitmez.  Öte  yandan 

dünyadaki  işlerin  Tanrı  tarafından  şu  veya  bu  şekilde  değiştirilmesini  istemek,  bu 

kurama göre, onun mükemmel bir şekilde yaratılmamış olduğu fikrine götürecektir ki, 

bu da kuramın temel ilkesine aykırıdır. Nihayet bu kuram, Tanrı ile insan arasında aracı 

bir rol oynamak iddiasında olan Kiliseyi de tümüyle devreden çıkarmakta ve insanların 

Kiliseye başvurmalarında da hiçbir anlam bırakmamaktadır

63

. 

Dolayısıyla  bütün  bu  açılardan  baktığımızda,  yarı  dinî  yarı  felsefî  bir  hareket  olan 

deizmin,  dini  konulara  akli  metotların  uygulanması,  buna  bağlı  olarak  da  tarihi 

Hıristiyanlığa,  esrarengiz  din  anlayışına,  dindeki  tabiat  üstü  olaylarla  ilgili  inanışlara, 

kilisenin  otoritesine  karşı  çıkılması,  bütün  bunlardan  dolayı  da  Batı  Hıristiyan 

dünyasında taassubun, baskının kırılması, batıl inanışların yıkılmasında ve diğer dinlere 

karşı  daha  makul  bir  tavrın  benimsenmesinde  çok  faydalı  bir  hizmet  gördüğü 

söylenebilir

64

. 

Bütün  bu  bilgilerden  sonra  genel  anlamda  deizmi  tanımlamaya  çalışırsak,  kısaca  şu 

temel tez ve tavırları içerdiğini söyleyebiliriz: 

                                                 

62

 Erdem, “Deizm”, s. 110. 

63

 Arslan, a.g.e., s.229-230. 

64

 Aydın, a.g.e., s. 175-176. 

---

 

24 

1-Tanrı ilk neden olarak evreni varlığa getirmiştir. 

2-Tanrı, evreni yöneten değişmez yasaları da yaratmıştır. 

3-Tanrı  yaradılışa,  yarattığı  evrene  hiçbir  şekilde  içkin  olmayıp,  tıpkı  bir 

saatçinin,  saatini  imâl  edip,  kurduktan  sonra,  saatiyle  bir  ilişkisinin  kalmaması  gibi, 

evrene aşkındır. Evrene müdahale etmez. 

4-Akıl vahiyle uyum içindedir, ya da vahiy akla uygun olmalıdır.  

5-Dinin  kutsal  kitabı,  aklın  ışığında  analiz  edilmeli  ve  mistik  öğelere  ve 

mucizelere yer verilmemelidir

65

. 

 

2. Deizmin Çeşitleri 

Dezmin  çeşitleri  konusuna  gelirsek,  yine  farklı  yerlerde,  farklı  düşünürler  tarafından, 

farklı şekillerde temsil edilmesine bakarak onu birkaç çeşide ayırabiliriz. Nitekim onlar 

arasında  Tanrı’nın  ahlâki  bir  varlık  olduğu  fikrinden  hareketle  O’nun  âleme  lütuf  ve 

kerem  gözüyle  baktığını  ve  bu  durumun  bir  müdahale  sayılmadığını  öne  süren  fakat 

mucizenin  imkansızlığı  konusunda  görüş  birliğine  varan  deistler  vardır.  Yine  dini 

anlayışa  daha  yakın  durarak  Tanrı’ya  karşı  bazı  görevlerimizin  olduğunu,  ölümden 

sonra  iyilerin  mükâfat,  kötülerin  ise  ceza  göreceklerini  söyleyen  deistler  vardır.  Fakat 

bu sonunculara çok kere deist gözüyle bakılmadığı da bir gerçektir. Çünkü bu noktaya 

gelmiş bir deizm teizmden pek farklı değildir. Daha önce de belirttiğimiz gibi özellikle 

Katolikliğin temsil ettiği Hıristiyanlığı, esrarengizliğe ve mucizeye gömülü olduğu için 

reddetmekte aynı zamanda dinsiz olmadıklarını belirtmek için de kendilerini “Hıristiyan 

deist” olarak adlandırmakta olan deistler de vardı. Onlar mantığa sığmamasına rağmen 

inanıyorum fikrinin yerine makul olduğu için inanıyorum fikrini getirmek ve    inancı 

mümkün  olduğu  ölçüde  aklileştirmek  amacında  olmakla  belli  ölçüde  diğerlerinden 

ayrılıyorlardı

66

.  Kısaca  deizm,  bazen  Hıristiyanlığı  akli  açıdan  tenkit  eden  fakat 

kendilerini  “Hıristiyan  deist”  diye  isimlendiren  bazı  düşünürler;  bazen,  Hıristiyanlığı 

hatta  geleneksel  din  kurumunu  tamamen  reddeden,  onun  yerine  doğal  dini,  doğal 

teolojiyi  savunan  düşünürler;  bazen  de,  henüz  yeterince  palazlanmadığı  için  açıkça 

                                                 

65

 Cevizci, a.g.e., s.209. 

66

 Aydın, a.g.e., s.174-175. 

---

 

25 

ortaya çıkamayan ateizmin soluk bir başlangıcını veya daha sonra ortaya çıkan agnostik 

tavrı benimseyecek olan düşünürlerce temsil edilmiştir. 

 

3. Deizmin Tarihçesi  

Deizm,  önce  talya’da  Rönesans  ile  başlayıp  daha  sonra  bütün  kıta  Avrupa’sına  ve 

ngiltere’ye sıçrayan Hümanizm, Reform, Protestanlık, Doğal Din akımı ve yeni Doğa 

Felsefesiyle  devam  eden  ve  daha  sonra  Aydınlanma  ve  Modern  Bilimin  kurulmasıyla 

zirveye  ulaşan  uzun  ve  yorucu  fikri  süreç  içerisinde  doğmuş,  gelişmiş  ve  halen  bazı 

yönleriyle devam etse de fonksiyonunu tamamlayarak büyük ölçüde tarihe karışmıştır. 

Bu ortam deizmin nev’i şahsına münhasır, kendine has bulunmaz bir ortamdı ve zaten 

bundan dolayı da deizm başka hiçbir kültür ortamında böyle bir heyecanla karşılanmadı 

ve yine böyle bir gelişme imkanı bulamadı. Çünkü o bir ihtiyaçtan doğmuş ve bu ihtiyaç 

karşılanana kadar da ayakta kalmıştır. 

Denebilir  ki  bu  ihtiyaç  o  dönem  için  inanmak  isteyen,  fakat  Hıristiyanlığın  Kilise  ile 

kurumlaşıp kaskatı bir hale gelen ve yine boğazına kadar hurafeye boğulan geleneksel 

dini  ile  yeni  bilimsel  gelişmelerin  olumlu  sonuçları  arasında  kalan  düşünürlerin 

zihnînde  oluşan  bir  ihtiyaçtır.  Bu  düşünürler  aslında  ne  dinden  ne  de  bilimden 

vazgeçmek  istemiyor,  fakat  olduğu  şekliyle  de  onları  kabul  edemiyorlardı.  Çünkü 

birincisi hurafeye boğulmuş, ikincisi ise ateist bir tavır takınmıştı.  şte böyle bir noktada 

deist  düşünürler  yaygın  Rasyonalizm  ve  yine  doğal  din  ve  benzeri  yaklaşımlardan 

etkilenerek, bir şekilde âlemi yarattığı düşünülen, fakat daha sonra ona müdahale hakkı 

verilmeyen, zaten mükemmelliğinden dolayı yine Tanrı’nın ululuğuna işaret ettiği için 

böyle  bir  müdahaleye  ihtiyaç  bırakmayan,  mükemmel  bir  makine  gibi  düşünülen  bir 

Tanrı-âlem  ilişkisi  ortaya  koyarak  hem  akıl,  hem  din  hem  de  bilimin  ihtiyaçlarını 

karşılayabilecekleri  veya  böyle  inanarak  dini  ve  toplumsal  özgürlüklerin  önünü 

açabilecekleri, bilimi geliştirebilecekleri inancına kapıldılar. 

  şte  böyle  bir  fikri  ortam  içerisinde  doğup  büyüyen  deizmin  tarihçesini  görmek  için, 

öncelikle onun geçmişe uzanan fikri temellerine bakmak gerekir.  

 

---