Felsefe ve d n b L mler anab L m dali

 

29 

görüş  durumuna  gelmiş,  sonraları  üst  sınıftan  Amerikalıların  da  dinsel  görüşlerinin 

biçimlenmesinde  önemli  rol  oynamıştır.  ABD  başkanlarının  ilk  üçü  Yaradancı  görüşü 

benimsemişti

75

.  Nitekim  bu  yöneliş  bizim  sadece  lâiklik adıyla  tanıdığımız  ve Batı’da 

anlamları  tam  örtüşmeyen  iki  ayrı  ad  ile  ifade  edilmektedir;  Katolik  kültürün  hakim 

olduğu Latin kökenli ülkelerde (Akdeniz ülkeleri:  talya, Fransa...) “Lâiklik” olarak ve 

Protestan  kültürün  hakim  olduğu  ülkelerde  ise  (Almanya,  ngiltere,  A.B.D.) 

“Sekülerlik”  olarak  .  Laiklik,  bir  anlamda,  Latin/Katolik  tarzı  bir  dünyeviliktir  ve 

Lâiklik’in ideolojileştirilmiş ve baskıcı bir devlet politikası haline getirilmiş şekli olan 

“Laisizm” ise, kendisine karşı rüştünü ispat etmek için çok didiştiği Katoliklik gibi sert 

ve  az  müsamahalı  ya  da  müsamahasızdır.  Kısaca,  Sekülerlik,  esas  hüviyet  olarak  bir 

“Anglo-Sakson-German/Protestan  Dünyeviliği”dir  ve  Sekülerizm  de Laisizme nazaran 

daha mutedildir. Fakat her ikiside birbirinin yerine kullanılmaktadır

76

. 

 

3.3.1.  ngiliz Deistler  

Bu  akım,  17.  yüzyılın  ilk  yarısında  ngiliz  düşünür  Edward  Herbert  ile  başladı  ve  en 

yaygın  olduğu  ülke  ngiltere  idi.  Cherbury’li  Lord  Herbert  (1583-  1648)  ngiliz 

deizminin  babası  olarak  kabul  edilmekteydi.  Onun  takipçisi  Charles  Blount  (1654-

1693),  bir  deist  olduğunu  açıkça  beyan  eden  ilk  düşünürdür  ve  intihar  ettikten  sonra 

yayınlanan  Summary  Account  of  Deist’s  Religion  (1693)  adlı  eseri  deist  fikirlerin 

yayılmasında  hayli  etkili  olmuştur.  Daha  sonra  John  Toland  (1670-1722)  Christianity 

Not  Mysterious

  (1696)  ve  Matthew  Tindal  (1653?-1733),  “deistlerin  kutsal  kitabı” 

olarak  anılan  “Christianity  as  Old  as  the  Creation”  (1730)  adlı  eserinde  deist  fikirleri 

açıklamış  ve yaygınlaştırmalardır.  O,  bu  eserinde  tabiî  dinin  Hıristiyanlıkla  veya  daha 

geniş  bir  ifade  ile  vahyedilmiş  dinle  aynı  doğruluk  ve  mükemmelliğe  sahip  olduğunu 

(6.bölüm) ve yine hem tabiî din hem de vahyedilmiş dinin (Hıristiyanlığın) aynı amaca 

(end) sahip olduğu ve dolayısıyla onların ahlâki kurallarının da aynı olması gerektiğini 

(7.bölüm) ifade eder. Zaten onun bu eserinin diğer adı da The Gospel, A Republication 

of  the  Religion  of  Nature’

dır.  Ayrıca  “Hıristiyan  Deistler”  olarak  anılan  William 

Wollaston  (1660-1724),  Thomas  Woolston  (1670-1731),  Thomas  Chubb  (1679-1746), 

Thomas Morgan (ö.1743), Henry St. John (1678-1751) ve Peter Annet (1693-1769) gibi 

                                                 

75

 AnaBritanica, c. 12, s. 300. 

76

 Hocaoğlu, a.g.e., s.48-49 

---

 

30 

düşünürler  Hıristiyanlığın  akla  aykırı  olduğu  düşünülen  unsurlardan  arındırılması 

istikametinde bir dini eleştiri hareketi olarak alınabilecek diğer bir grup düşünürdür

77

. 

18.  yüzyıl  deistlerinden  olan  John  Toland,  Hıristiyanlığı  her  türlü  sırlardan  arıtarak 

bütünü ile bir akıl dini haline getirmek denemesini ilk olarak yapmıştır. Aynı zamanda 

deizmin en ünlü temsilcilerinden olan John Toland, bir Tabiî Din kültürünün taslağını 

da çizerek Pentheistikan adlı eserinde bunu izah etmiştir. Ona göre, böyle bir kültürün 

rahibi  bilim,  kahramanları  ise  insanlık  kültürünün  tarihindeki  büyük  yetiştiriciler 

olacaktı.  Shaftesbury  (1671-1713),  deizm  anlayışı  içerisinde  yer  alan  bir  düşünürdür. 

Ona  göre  din,  insanın  hayatının  yücelmesidir.Tanrıyı  biz  evren  gibi  kendi  mükemmel 

eseri içerisinde bulabiliriz; çünkü tabiat her yanı ile kendisine şekil vermiş olan (büyük) 

sanatçının  izlerini  taşır,  Onun  bu  engin  dünya  görüşünün  temeli  “güzellik”  idesine 

dayanır

78

.  

 

3.3.2.Fransız Deistler  

Daha  öncede  bahsettiğimiz  gibi,  Deizm  Fransa’da  ateizme  zemin  hazırladı.  Nitekim 

ngiliz  Deizminden  etkilense  de  hem  din  hem  de  politik  açıdan  uç  noktayı  temsil 

etmekte  olup,  özellikle  Baron  d’Holbach  ve  ansiklopedistler  çevresinde  deizm 

Fransa’da  materyalizme,  düşünce  özgürlüğüne,  rejime  ve  kiliseye  karşı  olan  genel 

hareketin bir kısmını teşkil ediyordu

79

. 

Yine  Newton  fiziği  ngiltere’de  Hıristiyanlığı  koruyan  bir  siper  olarak  düşünülürken, 

aynı  durumu  Kıta  Avrupa’sı,  özellikle  Fransa  için  söylemek  güçtür.  Fransız  deistleri 

içindeki  en  önemli  ve  tanınmış  sima  olan  Voltaire,  Newton  fiziği  ve  tabiat  kanunu 

fikrini  esas  alan  bir  tabiî  din  anlayışını  savunmuştur.  Evrensel  çekim  kanunundan 

hareketle  Newton  fiziğini  mübalağalı  mekanist  terimlerle  yorumlayan  Voltaire, 

Tanrı’nın  sürekli  yaratıcılığı  inancı  ile  evrendeki  tabiî  süreklilik  fikri  çeliştiği  için 

deizme  ulaşmıştır.  Onda  en  çok  göze  çarpan  deistik  özellik,  Hıristiyanlığa  ait  kutsal 

metin  ve  dini  yapılanmaları  istihzacı  bir  eleştiri  üslubuyla  daima  alaya  almasıdır. 

Rousseau  ise  Voltaire’in  akılcı  ve  katı  (hard)  deizmini  romantik  ve  esnek  (soft)  bir 

anlayışla  sürdürmüştür.  Filozofa  göre,  insanda  doğuştan  mevcut  olan  iyilik  ve  adalet 

                                                 

77

 Erdem “Deizm”, s. 110. 

78

 Küçük, a.g.e., s.401-402. 

79

 Bury, a.g.e., s.152. 

---