Felsefe ve d n b L mler anab L m dali

 

34 

faaliyetlerle bu hatırayı canlı tutmaya çalışan bir grup özgür düşünürü andırmaktadırlar. 

Nitekim  onlar,  daha  önce  de  söylendiği  gibi,  Paine’nin  Akıl  Çağı  adlı  eserindeki 

prensiplere  bağlı  olarak  ve  yine  Jefferson’un  “..insanların  görüş  ve  inançları  ...  gayri 

ihtiyari  olarak,  kendi  akıllarına  sundukları  delilleri  takip  eder.”  (...  the  opinions  and 

beliefs of men... follow involuntarily the evidence proposed to their minds.)

 sloganıyla 

hareket etmektedirler

92

. 

 

4. Deizmin Diğer Tanrı Anlayışlarıyla  lişkisi 

Bütün bunlar, Tanrı-âlem ilişkisini farklı şekillerde yorumlamaya çalışan, hem dini hem 

de  felsefi  kaygılarla  doğan  sistemlerdir.  Deizm,  ezeli,  şuurlu  ve  âlemi  bilen  mutlak 

kudret sahibi bir Tanrı anlayışına dayanan klasik teizmden; Tanrı-âlem ilişkisini ortadan 

kaldıran, her şeyi ihtiva eden ve adetâ âlemle özdeşleşen bir Tanrı anlayışına dayanan 

klasik panteizmden; zaman içerisinde kalıp değişen ve zaman dışında kalıp değişmeyen 

iki  ayrı  yanı  bulunan  çift  kutuplu  bir  Tanrı  anlayışına  dayanan  pan-enteizmden;  bu 

konuda  nötr  bir  tavrı  benimseyen  ve  Tanrı’nın  bilinemeyeceğini  iddia  eden  klasik 

agnostisizmden ve yine son olarak da negatif bir tavırla Tanrı’nın varlığına inanmayan 

hatta  O’nun  yokluğunu  ispata  kalkışan  ateizmden  ayrılır.  O,  sadece  ilk  sebep  olarak 

kabul  edilen  ve  âleme  müdahale  etmeyen  bir  Tanrı  anlayışına  dayanır.  Onun  Tanrısı, 

âlemi  bilen  irade  ve  kudret  sahibi  olan  teizmin  Tanrısından;  zaten  yaratma  diye  bir 

problemi olmayan, âlemle özdeş olan ve ne bir zat olan dolayısıyla ne bilgisi ne iradesi 

ne  de  kudreti  olan  panteizmin  Tanrısından;  zaman  içerisinde  insanla  ortaklaşa  gelişen 

bir  yaratma fiili  içerisinde  olan  fakat  bilgisi, iradesi  ve kudreti  hakkında  susulan  veya 

henüz  bir  şey  söylenmemiş  olan  pan-enteizmin  Tanrısından  farklı  olarak,  âlemin  ilk 

nedeni,  ilk  hareket  ettiricisi  olan,  koyduğu  yasalarla  kendi  kendine  mükemmel  bir 

ş

ekilde  işleyen  âlemi  varlığa  getiren  ve  artık  ona  hiçbir  şekilde  müdahale  etmeyen, 

bilgisi, kudreti ve iradesi silik bir Tanrıdır ve her halde bu yüzden bilime rahat hareket 

edebileceği  özgür  bir  alan  açtığı  düşünülür.  Agnostisizm  ise Tanrı  hakkında  susarken, 

ateizm zaten bu kavramın insan unsuru olduğunu iddia ediyor. Deizm daha çok Tanrıyı 

ereksel bir neden olarak kabul etmekle Aristoteles’e dayanırken; Panteizm, Plotinus’un 

geliştirdiği Yeni-Platonculuk’a dayanan ve daha sonra belli bir şekli  slam Felsefesinde 

“Sudur  nazariyesi”  olarak  ve  yine  slam  Tasavvufunda  ise  “Vahdet-i  Vücut”  şeklinde 

                                                 

92

 Bkz. http://www.deism.com/ 

---

 

35 

gözüken, Batı dünyasında ise özellikle Spinoza’da son şeklini bulan dini ve felsefi bir 

karakter taşıyan monist sisteme dayanır

93

. Birincisi tam aşkın, öyle ki yarattığı evrene 

müdahale edemeyecek kadar uzak düşmüş; ikincisi, ise tam içkin yani tabiatın içerisinde 

eriyen  bir  Tanrı  anlayışına  dayanarak,  diğer  görüşler  arasında  birbirine  en  uzak  iki 

görüşü temsil ederler. 

Kısaca  deizm,  Tanrı’nın  dünyayla  ve  insanla  güçlü  bir  ilişki  içinde  olduğunu  hatta 

gerekirse  mucizeyle  tabiat  kanunlarına  müdahale  edebileceğini  kabul  eden  teizmden, 

Tanrıyı  doğaya  katıştırıp  eriten  panteizm’den,  Tanrı’nın  varlığının  bilinemeyeceğini 

düşünen  agnostisizmden  ve  Tanrı’nın  varoluşunu  inkar  eden  ateizmden  ayrılır.  Feodal 

dinsel anlayışların baskın olduğu yerlerde, Deizm, çoğu zaman ateizmin el altından bir 

biçimi, maddecilerin dini saf dışı bırakmalarına uygun düşen bir yolu olmuştur

94

. 17. ve 

18.  yüzyıllardaki  deistlerin  teizme  yönelttiği  eleştiriler  19.  yüzyılda  ateizmin  işine 

yaramış ve ateizme basamak olmuş ve zemin hazırlamıştır. Nitekim Rönesans’tan sonra 

ateizm,  gizlilikten  kurtulmaya  başlamış,  daha  önceleri  genelde  deizm  olarak  gözüken 

ateizm  artık  açıkça  tartışılmaya  ve  savunulmaya  başlanmıştır.  Bilindiği  gibi  ateizm, 

aydınlanmaya  kadar  daha  çok  materyalizmin  tabiî  bir  sonucu  olarak  ortaya  çıkıyordu. 

Fakat  Kant  ve  Hume’un  teizmi  eleştirisiyle  farklı  bir  zemine  kök  salarak  gelişmiş  ve 

yine  Darwin’in  Evrim  Teorisi,  Freud’un  Psikanaliz  görüşü,  Yeni-Pozitivizm  ve 

Varoluşçuluk ile daha da güçlenmiştir

95

. 

Agnostisizmle  olan  ilişkisine  gelince  deizm,  aklı  hem  Tanrı  hem  de  âlemin  bilinmesi 

için yeterli görmesi hatta bunda ısrar etmesi, zaten Newton’da temelini bulan Tanrı’nın 

doğa  kanunları  aracılığıyla  faaliyet  gösterdiği  ve  bu  kanunların  araştırılması  ve 

keşfedilmesi  Tanrı’nın  da  bilinmesi,  eserden  müessire  gidileceği  şeklindeki  hem  dini 

hem  de  bilimi  aynı  görüş  içinde  meczeden  yaklaşımla,  Tanrı’nın  bilinemeyeceği, 

birtakım  hislerle  inanılsa  bile  böyle  bir  inancın  ispat  edilemeyeceği,  aklın  bu  konuda 

yetersiz kaldığı şeklindeki bir bilgi sistemine dayanan agnostisizmden ayrılır. Fakat yine 

de  deizmin,  ateizme  yol  açtığı  gibi  agnostisizme  de  yol  açtığı,  öncülük  ettiği 

söylenebilir.  Ateizme  göre  daha  yeni  bir  tavrı  oluşturan,  çünkü  ancak  ateizmin  de 

eleştirdiği  teizmle  aynı  temele  dayanarak  tutarsızlığa  düştüğü  şeklindeki  ince  felsefi 

anlayışın  gelişmesiyle,  ciddi  bir  felsefi  zeminde  ortaya  çıkan  agnostisizme  özgür 

                                                 

93

 Aydın, a.g.e., s.170-208; Topaloğlu, a.g.e., s.19-25; Bolay, a.g.e., s.101-113; Cevizci, a.g.e., s.19-20. 

94

 Ivan Frolov, Felsefe Sözlüğü, Çev. Aziz Çalışlar, Cem Yay., 2.Baskı,  stanbul 1997, s. 100.    

95

 Topaloğlu, a.g.e., s.20-25. 

---