Felsefe ve d n b L mler anab L m dali

 

39 

eşanlamlılık  olduğunu  vurgulayarak,  bütüncül  bir  “seküler”  dünya  görüşü  olduğunu 

varsaymaktadır

99

.  

Çalışmamıza  ışık  tutması  açısından  bu  bölümde,  A.  M.  Elmessiri’nin  “kapsamlı 

sekülerizm”,  “tabiat-madde    paradigması”  ve  “içkinlik  metafiziği”  kavramlarına 

yüklediği  anlamlara  yer  vereceğiz.  Elmessiri’ye  göre,  Batı  modernitesi  içkinlik 

metafiziğine  dayanmaktadır  ve  bundan  dolayı  kapsamlı  sekülerizmle  eşanlamlıdır. 

Sekülerizmin  iki  çeşidinden  bahsetmek  gerekir:  Kısmi  ve  kapsamlı  sekülerizm.  lki 

ahlaki,  insani  ve  dini  değerlerle  bir  arada  yaşayabileceği  gibi,  ikincisi  tabiat-madde 

paradigmasının başatlığına ve insan kategorisinin ifsadına yol açmıştır

100

.  

Kapsamlı  sekülerizmi  ele  almadan  önce,  “paradigma”,  “tabiat-madde  paradigması”  ve 

“içkinlik metafiziği” kavramlarının ne anlama geldiğini açıklamak yerinde olacaktır.  

 

1.1. Paradigma 

“Paradigma”,  son  dönemler  bilim  çevrelerinde  yaygın  olarak  kullanılan  bir  kavram 

olmasına rağmen, Ömer Demir’in de belirttiği gibi, herkesin üzerinde anlaştığı net bir 

tanımına  rastlanmamaktadır.  Ancak,  biz  burada,  daha  açıklayıcı  bulduğumuz 

Elmessiri’nin  tanımlamasıyla  yetineceğiz.  Elmessiri’ye  göre,  paradigmalar,  kelimenin 

geniş  anlamı  ile  parça  ile  bütün  ve  sebep  ile  sonuç  arasında  temel  ilişki  olarak 

düşündüklerimizi  temsil  eden  ve  gerçeklik  olarak  gördüğümüz  soyut  zihinsel 

kurgulardır.  “Batı  modernitesi”,  “Tabiat-madde”,  “kapsamlı  sekülerizm”,  “ slami 

Bakış”,  “Seküler  nsan”,  vb.  somut  gerçeklik  haline  hiçbir  zaman  gelmeyen 

paradigmalardır.  Bu  yüzden  paradigmaları  bir  çeşit  öz  ya  da  cevher  gibi 

eşyalaştırmamalıyız,  onları  daha  çok  ampirik  mevcudiyeti  olmayan  ancak  zihinsel 

faaliyet için esas teşkil eden düzenleyici mecazlar (metaphor) olarak görmeliyiz

101

.  

 

                                                 

99

 Bkz. Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev.  Zeynep Arıoba,  stanbul, 1985, s.68, 

vd. 

100

  Abdulvahab  M.  Elmessiri,  “Modernite,  çkinlik  ve  Çözülme  lişkisi  Üzerine  Bir  Çalışma”,  Divan 

Dergisi, 

Çev.Metin Eker, Yıl 2 sayı 3 (1997/1), s. 61.  

101

  A.g.m.  s.62.  Geniş  bilgi  için  Bkz:  Ömer  Demir,  Bilim  Felsefesi,  Ağaç  Yayıncılık,  stanbul,  1992,    

s.49-51. 

---

 

40 

1.2. Tabiat-Madde Paradigması 

Batının  felsefe  geleneğinde  ve  moderniteye  ilişkin  söyleminde  “tabiat”  kavramının 

anahtar bir rolü vardır. Ortaçağ Hıristiyanlığı, tabiatı “Tanrı tarafından yeni yaratılmış 

dünya”  olarak  görüyor;  insanla  ilgili  olarak  bu  görüş  “insanın  düşüşten  önceki  hali” 

anlamına geliyordu. “Tabiat” kavramı “fiziki tabiat” ve “insan tabiatı” fikirleri arasında 

gidip geliyordu.  

“Tabiat”  kavramına  birçok  anlam  yüklenmiştir.  Ancak  biz  burada  tabiatın  sadece  şu 

anlamı ile yetineceğiz. “Genel evrensel (cosmic)  düzen”. Dini bakış açısıyla bu düzen 

ilahi takdirin eseridir. Seküler felsefi yaklaşımlarda ise, tabiat tanımları sadece bir tabiat 

görüşünü  değil,  aynı  zamanda  bir  Tanrı  ve  bir  insan  görüşünü,  diğer  bir  ifadeyle  bir 

paradigmayı ifade eder. Bu paradigmanın en temel  ilkeleri ise şunlardır

102

.  

Tabiatın  yasaları  maddede  içkindir.  Tabiat,  nesnelerin  toplamı,  zaman  ve  mekanda 

varolan  olaylar,  tek  gerçeklik  düzeyidir;  bunun  ötesinde  bir  şey  yoktur.  Bu  yasalara 

müdahale edilemez, aykırı hareket edilemez. Onlar her şeyi belirler ve açıklar ve hiçbir 

ş

ey  onları  belirlemez  ve  açıklamaz.  Bu,  tabiatın,  kendisinden  daha  temel  bir  şey 

tarafından aşılamayacağı veya daha temel bir şeye indirgenemeyeceği nihai, mutlak ve 

indirgenemez bir kategori olduğu anlamına gelir.  

Tabiat-madde  paradigmasında  zımnen  varolan  insan  görüşünde  ise  şu  özellikleri 

görebiliriz.  

1.  nsan  ilk  olarak,  tabiatın  bütün  özelliklerini  paylaşan,  tabiî  bir  unsur  olarak 

görülür.  

2.  nsanın bilgisi, tabi olaylar ve olaylar arasındaki ilişkilerle sınırlıdır.  

3.  nsan, tabiat ve tabiî yasalarla tanımlanabilir ve onlara indirgenebilir.  

4.  nsanın  ahlaki  değerleri,  sorumlulukları,  faaliyetleri  ve  kısıtlamaları  tabiî 

yasalar  tarafından  belirlenebilir.  nsanlar  değerlerin  insani  ve  insan  yapımı  olduğu 

yanılgısına düşebilir, ancak aslında tabiî ve maddi şartların ürünüdürler.  

                                                 

102

  A.g.m.  s66.  Bu  konuda  Kur’an’da,  genel  evrensel  düzen  anlamındaki  tabiatta  ne  varsa  hepsinin 

Allah’ın birer âyeti (işareti) olarak görüldüğünü anlıyoruz. Bkz. Örneğin: Yunus (10): 5-6, Hicr (15): 16, 

19-23, 85; Nahl (16): 3, 5-8, 10-18, 48, 65-69, 72-74; Enbiya (21): 16; Neml (27): 59-64; Mü’min (40): 

61-64, Mülk (67): 2-5, 15. 

---

 

41 

“Maddiyatçı tekçilik”, modern Batı literatüründe kısaca “tabiatçılık” (naturalism) olarak 

geçmektedir.  Tabiatçılık,  maddiyatçılık  gibi,  tabiat  paradigmasının  insanın  bütün 

varlığına uygulanmasıdır. Bu sebeple, Elmessiri, “tabiat” terimi yerine birleşik bir terim 

olan  “tabiat-madde”yi  kullanmanın  ve  “tabiat-madde  paradigması”ndan  bahsetmenin 

daha doğru olacağını belirtmiştir

103

.  

Maddiyatçılık,  Hz.  Adem’den  bu  yana  her  zaman  önemli  bir  felsefi  akım  olmuştur. 

Ancak  marjinal  kalmıştır,  çünkü  bütün  toplumlar  tabiattaki  değişkenlerin  ötesinde, 

varolan bir logos ve telos’a belli bir inanç beslemişlerdir. Toplumsal ve ahlaki ilkeler bu 

inanç üzerine bina edilmiştir.  

Batı modernitesinin yükselişi ile bazı şeyler değişmeye başladı. Bu değişimde, deizmin 

tabiata müdahale  etmeyen  ve tamamen  aşkınlaştırılmış olan  Tanrı  anlayışının  ve buna 

bağlı olarak oluşan deistik metafiziğin etkisi büyük olmuştur. Çünkü, Tanrı merkezden 

uzaklaştırıldı  ve  tabiat-madde  paradigması  çevreden  ayrılıp    merkeze  yerleşmeye  

başladı.  Tarihte  ilk  olarak,  tabiat-madde  paradigmasına  dayanan  bir  kültürel  oluşum 

vücut bulmaya başladı. Toplumun ve insanın kendisinin sadece tabiat-madde yasaları ile 

işlediği  kabul  edildi.  Bu  sebeple  toplumun,  en  azından  paradigma  seviyesinde,  bir 

yandan  özgür  ve  özerk  bireylerden  oluştuğu,  fakat  öte  yandan  da,  maddede  içkin  tabi 

yasalar  tarafından  idare  edilen,  kendinden  menkul,  değer  yargısı  taşımayan  süreçler 

tarafından tümüyle kontrol altına alındığı kabul edildi

104

.  

 

1.3.  çkinlik Metafiziği  

çkinlik,  Latince  “immanere”  fiilinden  gelir  ve  içine  yerleşme,  ikamet  etme  anlamına 

gelir.  çkin  “içine  yerleşmiş”,  “müdemiç”,  “içinden  işleyen”  anlamlarını  taşır.  Bu 

sebeple kendi içinde varolan, kendi kendine işleyen, kendini harekete geçiren ve kendini 

açıklayan  her  şey  (Nietzche  felsefesinde  superman,  tabiat-madde,  vs.)  içkin  olarak 

tanımlanır.  çkinlik her zaman “aşkınlık”la zıt anlamlıdır. “ çkin” panteistler tarafından 

Tanrı’nın  yaratılmış  olan  dünyanın  içinde  oluşunu,  bazen  de  onunla  özdeşliğini 

açıklamak  için  sıkça  kullanılan  bir  terimdir.  Öte  yandan,  “aşkın”  kelimesi  de  teistler 

                                                 

103

 A.g.m. s.68. 

104

 A.g.m. s.71 

---