FəNN: vergiLƏr və vergitutma mühaziRƏ MÜƏLLİMİ: İ. E. D. M. C. HÜseynov mövzu Vergilərin yaranması və inkişaf tarixi

malcəhət
(Naxçıvan və Şirvan xanlıqlarında və bu vergi 
bəhrə
adlanırdı) təşkil edirdi. Müxtəlif xanlıqlarda onun həcmi məhsulun 1\10-
lə 1\3 arasında tərəddüd edirdi.
KitabYurdu.az 
13

---

XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olmuş 
vergilər birbaşa vergilərdən, rüsumlardan və aksiz yığımlarından ibarət 
idi. Qeyd edilən dövrdə Azərbaycan Rusiya İmperiyasının tərkib hissəsi 
olduğundan vergilər haqqında qanunlar yerli xüsusiyyətlər nəzərə 
alınmaqla mərkəzdən verilirdi. Yerli ərazi-idarəetmə orqanları yalnız öz 
əraziləri hüdudlarında əlavə vergilər yığa bilərdilər. 
Həmin dövrdə vergi sistemi dövlət vergilərindən və yerli 
vergilərdən ibarət idi. Dövlət vergiləri mövcud qanunvericiliklə 
müəyyən edilirdi və dövlətin bütün ərazisində ödənilməli idi. Dövlət 
vergilərinə – dövlət torpaq vergisi, əmlakdan vergi, ticarət və sənaye 
vergisi, pul kapitalından vergilər və aksiz vergiləri aid edilirdi. Dövlət 
vergiləri Dövlət Xəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edir. 
Yerli vergilər isə yerli ərazi idarəetmə orqanları (quberniya, 
vilayət, şəhər, qəza Zemstvoları) tərəfindən müəyyən edilirdi və həmin 
ərazi daxilində yığılırdı. Yerli vergilər yerli Xəzinədarlıqla toplanırdı və 
yığılmış vəsaitlər yerli polis idarəsinin, yerli idarəetmə orqanlarının, 
yerli təhsil, sanitariya və s. idarələrin saxlanılmasına sərf olunurdu. Yerli 
vergilərə çox vaxt zemstvo vergiləri də deyirdilər. Yerli vergilərə – 
əlavə ticarət və sənaye vergisi, əlavə aksiz vergisi, şəxsi vergilər, tüstü 
(həyətbaşı) vergisi, qəssablardan alınan vergilər, zibilxanaların 
təmizlənməsi üçün vergilər, çəmən və otlaq yerlərindən istifadəyə görə 
vergilər, yoldan istifadəyə görə vergilər və s. aid idi. 
Rusiya İmperiyasında vergitutma sahəsində ilk növbədə dövlət 
xəzinəsinin maliyyə vəsaitlərinə olan ehtiyaclarının maksimum təmin 
olunması məqsədi güdürüldü. 
Keçən əsrin vergisi sisteminin ən başlıca nöqsanlarından biri ölkə 
əhalisinin aztəminatlı yoxsul hissələrinə vergi güzəştlərinin olmaması və 
ya bu güzəştlərin səviyyəsinin çox aşağı olması idi. Həmin dövrə xas 
olan digər cəhətlərdən biri də bu idi ki, zadəganlar, adlı-sanlı nəsildən 
olan şəxslər vergi güzəştlərinə malik idilər və miyonlarla gəlirlərə malik 
olmalarına baxmayaraq, onlar daha az vergi verir və dövlət məmurları 
ilə daha tez dil tapa bilirdilər. Yoxsullar və orta təbəqənin 
nümayəndələri isə ağır vergi yükü altında əziyyət çəkirdilər. Bu isə ilk 
növbədə birbaşa vergilər və həddindən artıq müxtəlif olan rüsumlarla 
əlaqədar idi. Bu dövrdə olmuş vergilər təsərrüfat fəaliyyətinin və mülki 
münasibətlərinin müxtəlif sahələrini əhatə edirdi və mövcud 
qanunvericilik tənzimlənirdi.