Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
27
trestləri”nin təhlili göstərir ki, onların, eləcə də Ruzveltin sonrakı ekspertlər ko-
mandası nəticələrinə və keyfiyyətinə görə ilk qrupun (Kolumbiya Universiteti pro-
fessorlarının) uğurlarını təkrar edə bilməmişlər. “Yeni kurs”ABŞ, eləcə də müasir 
dünyanın tarixində sosial oriyentasiyalı dövlət quruculuğu modelini yaradan mi-
silsiz bir sıçrayış kimi qalmışdır. 
1977-ci  ildə,  F.Ruzveltin  “beyin  tresti”nin  yaranmasından  45  il  sonra ABŞ 
prezidenti C.Karter həmin ekspertləri təntənəli mərasimdə qəbul etmiş, Amerika 
cəmiyyətində  və  siyasi  hakimiyyətdə  analitik  təhlil  və  məsləhətləşmələrə  dərin 
hörmətin ənənəyəçevrildiyini sübut etmişdir.
21
 
Qeyd edilən BM-lərdən sonra, Soyuq müharibənin başlanması ərəfəsində ya-
ranmasına baxmayaraq, növbətiinstitut - “RAND” korporasiyası (RAND Cor-
poration)(1945) dünyada bu qəbildən olan qurumlar üçün etalon mərkəz adını 
qazana  bilmişdir.  Korporasiyanın  devizi  “ABŞ  dünyada  azadlığın  qoruyucu-
sudur” kimi ifadə edilmişdir. Tədqiqatçı Aleks Abella bu mərkəzə həsr etdiyi 
kitabında “beyin mərkəzləri”ni “zəka əsgərləri”(Soldiers of reason) adlandırır.
Müəllif kitabında dünyada milli və beynəlxalq miqyasda tanınmış BM idealı-
nı  yaradan“RAND”  korporasiyasının  yaranma  və  inkişaf  tarixinə  nəzər  salır. 
Əsərdə məlum olur ki, RAND-ın yaranmasında əsas səbəb demokratiya uğrunda 
mübarizədə qalib gəlməyi təmin edən innovasiya strategiyalarının hazlırlanması 
olmuşdur. Şəxsi amillərə gəldikdə isə burada əməkdaşların təhsili, dünyagörüşü, 
hansı ideya və ideoloji konsepsiyalara sadiq olması mühümdür. 
Korporasiyasının  fəaliyyətinin  prioritetləri  dövlətin  siyasəti  ilə  əlaqəlidir. 
Həmçinin  müxtəlif  zaman  və  müxtəlif  siyasətçilər  də  tədqiqat  istiqamətlərinə 
həlledici  təsir  edən  amillərdəndir.  Belə  ki,  məsələn,  D.Eyzenhauerin  dövründə 
SSRİ ilə gərgin nüvə müharibəsinə hazırlıq məsələsi ön planda olmuşdur. Bunun 
üçün “səmərəli nüvə müharibəsi” nəzəriyyəsi hazırlanmışdır. Kennedi dövründə 
“RAND”  ümummilli  rəğbət  qazanır.  Bu  dövrdə  R.Maknamaranın  “rasional 
müharibə” nəzəriyyəsi bütün sahələrə tətbiq edilir və bütövlükdə cəmiyyətin və 
insanların davranışını izah edə biləcək “rasional seçim” nəzəriyyəsi də yaradılır. 
Sonrakı prezidentlər dövründə də “RAND” fəaliyyətinin məzmununu bu tərzdə 
daimi olaraq yeniləşdirmişdir. 
A.Abella  “RAND”  korporasiyasının  inkişafında  zaman,  mühit  və  şəxsiyyət 
amili kimi məsələləri təhlil edir. “RAND”-ın 1948-ci ildə ilk BM-lərdən biri kimi 
yaranmasında  ABŞ  Hərbi  Hava  Qüvvələrinin  rəhbərliyi  tərəfindən  göstərilən 
təşəbbüs mühüm rol oynamışdır. Bu qurum həmin dövrdə çox aktual olan nüvə si-
lahının tədqiqinə nəzarət edirdi. Korporasiyanın tədqiqat istiqamətlərinə gəldikdə 
isə, “RAND”-ın icraçı vitse-prezidenti Maykl Riçin qeyd etdiyinə görə, klassik 
“beyin mərkəzi” olan “RAND” kollektivinin yarısı milli müdafiə məsələləri, qa-
lanları isə daxili siyasətlə məşğuldur. 
21 Lash J. P. Eleonor and Franklin. The Story of Their Relationship. N. Y., 1973. P. 450 - p. 3-4.

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
28
ABŞ-da BM-lər, adətən, üç əsas kateqoriya üzrə: universitet, dövlət və par-
tiya “beyin mərkəzləri” kimi təsnifləşdirilsə də, reallıqda bu təsnifat dairəsi ge-
nişdir.  Klassik  “beyin  mərkəzi”  tipində  dövlət  və  cəmiyyətin  bütün  həlledici 
sahələri (politologiya, iqtisadiyyat, sosiologiya) bir mərkəzdə tədqiq olunur. ABŞ-
da  federal  hökumətlə  müqavilə  bağlayan ABM-lərin  fəaliyyəti  xüsusilə  diqqət 
mərkəzindədir.  Bundan  əlavə,  dövlət  aparatının  öz  təşkilatları  (Ağ  Evin  elmi-
tədqiqat  qrupu,  Müdafiə  Nazirliyinin  çoxsaylı  institutları  və  s.)  da  mövcuddur. 
Sosial-humanitar  layihələndirmə,  çoxfaktorlu  analiz,  strateji  və  operativ-taktiki 
planlaşdıma sahəsində fəaliyyət göstərən onlarla qurum təsis edilmişdir.
BM-lərin təcrübəsi siyasi ekspert fəaliyyətinin və analitik “beyin mərkəzləri”nin 
yaranması  sahəsində  hər  bir  ölkəninbu  instituta  münasibətlərinin  “milli  tarixi 
ənənələrinin” formalaşmasını da aşkara çıxarır. Tədqiqatlara görə, ABŞ prezidenti 
eyni zamanda bir neçə yüz analitik-ekspert mərkəzinin xidmətlərindən bəhrələnir, 
Fransada siyasi hakimiyyət ekspert fəaliyyətinə daha çox düzgün məlumat almaq 
üçün soraq-məlumat mahiyyətli qurumlar kimi baxır. İngiltərədə BM-lərlə qarşı-
lıqlı əməkdaşlıq edirlər, Almaniyada BM-ləri tamhüquqlu yardımçılar, Avstriyada 
isə ictimai tərəfdaşlar kimi görürlər.
Pensilvaniya Universitetinin professoru Ceyms Makgan BM-lərin məhz ABŞ-
da intensiv inkişaf tapması faktını izah edərək qeyd edir ki, başqa ölkələrdən fərqli 
olaraq ABŞ-da siyasi sistem çox fraqmentar və mərkəzləşməmiş formadadır. Bu 
da siyasətə təsir etmək üçün çoxşaxəli kanallar şəbəkəsini formalaşdırır. Üstəlik 
də partiya sistemi zəifdir və Konqresin 500-dən çox üzvü öz əqidələrinə uyğun 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
29
olaraq necə istəsələr eləcə səs verməkdə azaddırlar. Digər məsələ ondadır ki, ame-
rikalılar  arasında  xeyriyyəçilik mədəniyyəti çox  güclüdür  və  onlar  vacib  hesab 
etdikləri sahələrə maddi vəsait xərcləyirlər. Sahibkarlar sinfi olduqca fəaldır və 
əksər BM-ləri yaradanlar da onlardır. Nəhayət,2001-ci ilin 11 sentyabr hadisələri 
göstərdi ki, cəmiyyətin beynəlxalq siyasət məsələlərində fəallığı çox vacibdir.
Hazırkı  dövrdə  BM-lərin  fəaliyyətində  tarixi  dinamkanın  yeni  strate-
ji  konseptləri  qloballaşma  və  yeni  dünya  düzəninin  formalaşması  kimi  meyillə 
səciyyələnir.
Bu baxımdan analitik mərkəzlərin inkişafını şərtləndirən səbəblər çoxdur. Əsas 
amillər qloballaşma, müstəqil ekspert dəyərləndirmələrinə olan ehtiyac, informasi-
ya hakimiyyətinə monopoliyanın aradan qalxması, siyasi və iqtisadi problemlərin 
mürəkkəbliyi, dövlətin idarəçilik aparatının genişlənməsi, qeyri-dövlət aktorları-
nın təsiri, vaxtında və yığcam informasiyanın verilməsi, məlumatların düzgün və 
vaxtında təhlilivə s.-dir. 

---