Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
35
- 
Fəaliyyətləri elmlərarası mövzuları əhatə edir; 
- 
İstehsal edilən məhsulların müəlliflik hüququ sifariş verən təşkilata aiddir.
Təbliğat “beyin mərkəzləri” (Advocacy think tanks) - əsas məqsədləri bu və ya 
digər ideologiyanı, siyasi aktoru və ya partiyanı təbliğ etməklə məşğul olmaqdır. 
Bu cür BM-lər seçkilər prosesində də aktiv iştirak edirlər. Son illər ABŞ-da bu cür 
“beyin mərkəzləri”ninartımı hiss olunur.
Siyasi müəssisələr (Policy enterprise) - əsas məqsədləri siyasi tədqiqatlardan 
gəlir  əldə  etməkdir.  Kommersiya  xarakterli  təşkilatlar  olub,  öz  fəaliyyətlərində 
marketinq prinsip və qaydalarından istifadə edirlər. Başqa sözlə, bu cür təşkilatlar 
siyasi tədqiqatlarda bazar iqtisadiyyatı qanunlarından (menecment, satış və mar-
ketinq)  istifadə  edirlər.  Siyasi  müəssisələr  “beyin  mərkəzləri”nin  uzunmüddətli 
siyasi oriyentasiyasını keyfiyyətsiz hesab edirlər. Belə ki, onların fikrincə, bu cür 
mərkəzlər siyasətçilərin tələblərinə cavab vermirlər. 
ABŞ-da siyasi hakimiyyətə gələn hər bir prezident və ya Konqres üzvü özü-
nün etibar etdiyi institutlara müraciət edirlər. Eyni zamanda, həmin institutların 
əməkdaşları da qarşı tərəfin təşkil etdiyi bütün iclaslarda iştirak edirlər.
24
ABŞ-da dörd ildən bir keçirilən prezident seçkilərinin və yeni administrasiya-
nın təşkilinin dəyeni ideyalara, müvafiq olaraq BM-lərə ehtiyacına stimul verdiyi 
vurğulanır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, Vaşinqtonda hakimiyyətin əvəzlənməsi 
prosesində yeni prezidentöz komandası ilə inzibati aparatda əvvəlki məmurların 
azad etdiyi 2 min həlledici post haqqında məlumatlı olmalı və onları tutmalıdır. 
Dörd  ildən  bir  keçirilən  bu  “olimpiya  marafonu“ABM-lərin  özfəaliyyətlərinin 
operativliyinivə keyfiyyətiniyüksəltməyə imkan verir.
Müasir dövrdə ABŞ administrasiyasının ABM-lərə münasibətinə gəldikdə isə, 
Dövlət  Departamenti  Brukinqs  İnstitutunun  və Yeni Amerika Təhlükəsizliyinin 
Tədqiqi Mərkəzinin xidmətlərindən istifadə edir. Prezident Barak Obama iqtisa-
diyyat məsələlərində Piterson adına Beynəlxalq İqtisadiyyat İnstitutunun, səhiyyə 
məsələlərində  isə  Amerikanın  Tərəqqisi  İnstitutunun  tədqiqatlarına  müraciət 
edir.  Ümumilikdə,  “Beyin  mərkəzləri”  siyasətdir,  yoxsa  elm”  sualına,  “Beyin 
mərkəzləri” həm siyasət, həm də elmdir” cavabını verirlər.
Corc Buş Administrasiyasında 5 beyin mərkəzinin 8 nəfər təmsilçisi yüksək 
dövlət vəzifələrinə (vitse-prezident, müdafiə naziri və s.) təyin edilmişdi.
25
 Hazırkı 
B.Obama Administrasiyasında isə 7 beyin mərkəzində çalışanlar mühüm dövlət 
vəzifələrinin icrasına cəlb edilmişdir.
24 Think tanks and policy advice in US. J. G. McGann. 2005 http://www.kas.de/wf/doc/kas_7042-544-1-30.pdf
25 http://pentagonus.ru/publ/19-1-0-1

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
36
ABŞ PEZIDENTI BARAK OBAMANIN ADMINISTRASIYASINDA  
“BEYIN MƏRKƏZLƏRININ” TƏMSIL OLUNMASI
Conni 
Karson
Dövlət katibinin
Afrika məsələləri
üzrə köməkçisi
2003 – 2006-cı illərdə Vaşinqtondakı «Milli mudafiə
Universitetinin» (National Defence University) vitse
- prezidenti
Kurt
Kempbell
Dövlət katibinin
Şərqi Asiya və Sakit
Okean məsələləri
üzrə köməkçisi
"Yeni Amerika Təhlükəsziliyi" (Center for a
New American Security) beyin mərkəzinin
yaradıcılarından biri, «Aspen Strateji Qrupun»
keçmiş direktoru, StratAsia strateji qurumunun
yaradıcısı. Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar
Mərkəzinin (Center for Strategic and International
Studies) vitse-prezidenti və beynəlxalq proqramın
rəhbəri. Xarici Münasibətlər Şurasının (Council on
Foreign Relations) üzvü.
Filip Qordon
Dövlət katibinin
Avropa və Avro-
Asiya məsələləri
üzrə köməkçisi
Con Hopkins University-nin müəllimi, Londondakı
«Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun» (The
International Institute for Strategic Studies) beyin
mərkəzininvə “Brookings Institute”-nun əməkdaşı.
Arturo
Valensulo
Dövlət
katibinin Qərb
yarımkürəsiüzrə
köməkçisi
Corctaun Universitetinin proqram direktoru,Dyuk
Universitinin professoru, "Beynəlxalq Məsələlər
üzrə Milli demokratiya İnstitutunun" (National
Democratic Institute for International Affairs)
Direktorlar Şurasının üzvü.
Ester
Brimmer
Dövlət katibinin
Beynəlxalq
təşkilatlar üzrə
köməkçisi
Con Hopkins Universitinin əməkdaşı, Xarici
Münasibətlər Şurasının (Council on Foreign
Relations) üzvü.
Ceyms
Stenberq
Dövlət katibinin
müavini
Beynəlxalq və Strateji Araşdırmalar İnstitutunun(The
International Institute for Strategic Studies) baş
elmi işçisi, RAND Korporasiyasının böyük analitiki,
Brookings İnstitutunun böyük elmiişçisi. Həmçinin
Milli Təhlükəsizlik İslahatları Layihəsində (Project
on National Security Reform) çalışmış, B.Obamanın
seçki qabağı kampaniyasında Yaxın Şərq
Doktrinasının müəllifi
Riçard
Morninqstar
Avrasiya məsələləri
üzrə xüsusi elçi
Stenford Universitetinin Beynəlxalq Araşdırmalar
İnstitutunun əməkdaşı (Stanford University Institute
for International Studies.)
ABŞ-dan fərqli olaraq Avropada “beyin mərkəzləri”nin təsnifatı fərqlidir. Belə 
ki, Avropada  “beyin  mərkəzləri”  aşağıdakı  kimi  təsnifləşdirilir:  akademik  BM-

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
37
lər, sifarişlə tədqiq edən BM-lər, təbliğat BM-ləri və siyasi partiyalar nəzdində 
fəaliyyət göstərən BM-lər.
Avropada ölkələrin və mədəniyyətlərin müxtəlifliyi “beyin mərkəzləri”nin si-
yasi qərarların qəbul olunmasında rolunu təhlil etməkdə çətinliklər yaradır. Belə 
ki, Avropada, 2010-cu ilin məlumatlarına görə, 1757 “beyin mərkəzi” fəaliyyət 
göstərir.  Bu,  dünyada  Şimali Amerikadan  (1913  “beyin  mərkəzi”)  sonra  ikinci 
göstəricidir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Şimali Amerikada fəaliyyət göstərən 
“beyin mərkəzləri”nin əksəriyyəti ABŞ-da yerləşir (1816 “beyin mərkəzi”).
26
 
Konkret dövlətin tərkibində fəaliyyət göstərən BM-ləri təhlil etmək, müxtəlif 
dövlətlərin BM-lərini təhlil etməkdən daha asandır. Belə ki, müxtəlif dövlətlərin 
siyasi sistemləri və bu sistemlərə təsir imkanları fərqlidir. Bu isə onları təhlil edən 
zaman keyfiyyəti aşağı salır.
Jurnalistlər, siyasətçilər və alimlər arasında keçirilmiş sorğunun nəticələrinə 
əsaslanaraq demək olar ki, Avropada “beyin mərkəzləri”nin ən effektiv fəaliyyət 
sahələri  yeni  ideyaların  yaradılması,  innovativ  düşüncə,  mövcud  problemlərə 
yeni baxışların formalaşdırılması və ortamüddətli perspektivə proqnozlaşdırma-
lardır. Bununla bərabər, “beyin mərkəzləri” Avropa İttifaqında (Aİ) yeni işləyən 
siyasətçilər  üçün  sosiallaşma  funksiyalarını  yerinə  yetirirlər.  Avropada  “beyin 
mərkəzləri” ilə ən yaxından əməkdaşlıq edən Avropa Komissiyasıdır. Avropa Ban-
kı və Avropa Parlamenti “beyin mərkəzləri”nin xidmətlərindən daha az istifadə 
edirlər. Eyni zamanda, müxtəlif ölkələrin “beyin mərkəzləri”nin Aİ institutlarına 
təsiri  də  fərqlənir.  Məsələn, Aİ-də  Fransanın  nüfuzuna  və  gücünə  baxmayaraq, 
fransız “beyin mərkəzləri”nin siyasi qərarların qəbul edilməsinə təsiri o qədər də 
yüksək deyil. Lakin Fransa ilə müqayisədə Almaniya və Böyük Britaniya “beyin 
mərkəzləri”nin Aİ-də siyasi qərarların qəbul edilməsinə təsiri güclüdür. Sorğunun 
nəticələri belə bir mənzərəni əks etdirir ki, Aİ-dəki “beyin mərkəzləri”nin müxtəlif 
problemləri var. Bu problemlərə misal kimi: akademik tədqiqatların üstünlük təşkil 
etməsinin nəticəsi olaraq bu məhsulların real siyasətə tətbiqində çətinliklərin ol-
masını, “beyin mərkəzləri”nin fəaliyyət istiqamətləri üzrə kəskin dərəcədə qeyri-
taraz bölünməsinin nəticəsi olaraq ekoloji və ya nəqliyyat problemləri sahəsində 
tədqiqatların çox az olmasını, bir çox “beyin mərkəzləri”nin fəaliyyətlərini qapalı 
şəkildə həyata keçirmələrinin nəticəsi olaraq vətəndaş cəmiyyətinin, konkret ola-
raq KİV-in onların fəaliyyəti haqqında məlumatlarının olmamasını,sifarişlə tədqiq 
edən “beyin mərkəzləri”nin bir çox hallarda siyasi texnoloqlar kimi yalnız bu və 
ya digər layihənin təbliği ilə məşğul olmalarını və s. göstərmək olar. 
26    http://www.gotothinktank.com/wpontent/uploads/2011/02/2010GlobalGoToReport_ThinkTankIndex
UNED ITION _18_.pdf// Global “Go to Think Tanks “ Report 2010. University of Pennsylvania

---