Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
41
ABM-lərin araşdırdığı
problemlərin 
əhatə dairəsinə 
və təşkilatlanma 
(şəbəkələşmə) səviyyəsinə 
görə növləri
ABM-lərin digər ictimai siyasət institutlarından 
fərqinə müxtəlif metodoloji yanaşmalar
 
Meyarlar
Sistemli yanaşmada
Konstruktiv yanaşmada
1
Tədqiqat
sferası (siyasət)
Hökumət qərarlarının
hazırlanması, qəbul
edilməsi və həyata
keçirilməsi siyasi
institutların (strukturların)
qarşılıqlı prosesi
nəticəsində həyata keçir.
İnhisara qarşı mübarizədə
legitim təzyiq mövqeyi
2
Təhlil obyekti
Siyasi institutlar
(strukturu)
Siyasət sahəsində “agentlər”
(siyasi subyektlər və aktorlar)
3
Təhlil predmeti
1.Siyasi sistemdə siyasi
institutların funksiyası
(rolu və yeri)
2.Siyasi institutların siyasi
prosesdə iştirakının
formaları
1.Siyasi “agentlərin”
(subyektlərin) kapitalı
(resursları)
2. “Siyasi oyunda” (“kapital”
uğrunda mübarizə)
“agentlərin” strategiyası

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
42
1.7. Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin siyasi 
proseslərdə əsas iştirak formaları 
“Beyin mərkəzləri” siyasi sistemin səmərəli işləməsinə yönələn fəaliyyətləri ilə 
demokratik siyasi rəqabət prosesinin dəstəklənməsini təmin edir. Bu proseslərdə 
əsas iştirak formalarına: 
-   qərar qəbul edən şəxslərlə qeyri-rəsmi əlaqələr qurulması;
-   rəsmi prosedurlarda iştirak (məsələn, parlament dinləmələri və “müqavilə üzrə iş”);
-   siyasətçilər, kütləvi informasiya vasitələri, ekspert birlikləri ilə diskussiya for-
malı münasibətlərinsaxlanılması və s.-dir. 
Analitik mərkəzlərin siyasi idarəetmə prosesində resursları və “nüfuz kapitalı” 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
43
sırasında: kadr və təşkilati, intellektual və maddi, sosial və kütləvi, həmçinin sim-
volik kapitalı göstərmək olar. 
“Beyin mərkəzləri” siyasi sistemin səmərəli funksiyalaşmasını dəstəkləməyə 
yönələn fəaliyyətləri ilə demokratik rəqabət prosesinin dəstəklənməsini də təmin 
edir.
ABM-lərin  siyasi  statusu  və  funksiyaları  olduqca  fərqlidir:  hakimiyyətin 
legitimləşdirilməsindən 
tutmuş, 
vətəndaşların 
maarifləndirilməsi 
və 
təlimləndirilməsinə  qədər  olan  fəaliyyət  bura  aid  edilir.  Buna  görə  də  analitik 
mərkəzlərin siyasi statusunun müəyyən edilməsi ayrıca təhlil tələb edir.
“Beyin mərkəzləri”nin funksiyaları:
•  siyasi problemlərin tədqiqi və təhlili;
•  cari siyasətin aktual məsələləri üzrə tövsiyə və məsləhətlərin verilməsi;
•  dövlət proqramlarının dəyərləndirilməsi;
•  siyasi təşəbbüslərin ictimai rəyə çatdırılması üçün KİV-lərdə onların təhlili;
•  konkret siyasi problemlər üzrə mütəxəssis-ekspertlərin formalaşdırılması;
•  dövlət  orqanlarında  həlledici  vəzifələrdə  işləmək  üçün  kadrların 
yetişdirilməsinin təmin edilməsi və s.-dir. 
Müasir  siyasi  sistemdə  analitik  mərkəzlər  bir  tərəfdən  siyasətin  intellektual 
təminatı institutları, digər tərəfdən isə rəqabətli demokratik siyasi prosesin sub-
yekti  kimi  çıxış  edirlər.  Siyasətin  intellektual  təminatı  institutları  kimi  analitik 
mərkəzlərin mövqeyini və inkişafını müəyyən edən əsas amillər siyasi qərarların 
qəbul  edilməsi  proseslərinin  mürəkkəblik  səviyyəsi,  həmçinin  elmi  fəaliyyətin 
institutlaşması  dərəcəsi  ilə  bağlıdır.  Analitik  mərkəzlərin  institutlaşması  siyasi 
proseslərin mürəkkəbləşməsinə, elmi fəaliyyətin peşəkarlığına və ixtisaslaşması-
na səbəb olur. Analitik mərkəzlərin “subyektivliyi” ilk növbədə siyasi sistemdə 
mümkün siyasi rəqabətin və plüralizmin səviyyəsini, həmçinin siyasi proseslərin 
təşkilatlanmasəviyyəsini müəyyən edir. Yüksək səviyyəli siyasi rəqabət və siyasi 
proseslərin institutsionallaşması analitik mərkəzlərin peşəkarlığı, müstəqil olması 
və nüfuzlu siyasi aktorlar kimi çıxış etməsi imkanlarını artırır.
Sadalanan amillərin mövcudluğu öz növbəsində “beyin mərkəzləri”nin insti-
tutsionallaşmasına, peşəkarlığına və ixtisaslaşmasına, həmçinin ekspert birlikləri 
kimi bu təşkilat formalarının bütün dünyada genişlənməsinə kömək edir. Bu üç 
proses siyasətin intellektual təminatı institutlarının heç birində bu qədər dərindən, 
sürətlə və eyni vaxtda baş verməmişdir. Müasir demokratik siyasi prosesin rəqabət 
xüsusiyyəti  bir  çox  siyasət  subyektlərinin  siyasi  qərarların  qəbulunda  iştirak 
etməsinə imkan yaradır. İnstitutsional və subyektiv metodoloji yanaşmalar ana-
litik mərkəzləri digər siyasi institutlardan fərqləndirməyə, “beyin mərkəzləri”ni 
digər siyasət subyektləri və bir-biri ilə nüfuz səviyyəsinə görə müqayisə etməyə 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
44
imkan verir. Metodologiya baxımından struktur funksionalizm və konstruktivizm 
birlikdə bu iki yanaşmanın nəzəri əsasları kimi çıxış edir. Onların köməyi ilə “be-
yin mərkəzləri”nin siyasi qərarların qəbulu prosesində iştirakını, həmçinin onların 
“təsir imkanlarını”, yaxud kapitallarını təhlil etməklə analitik mərkəzlərin siyasi 
statusunu qiymətləndirmək mümkündür.
“Beyin mərkəzləri”nin çoxsaylı funksiyaları sırasında həmçinin aşağıdakıları 
qeyd etmək olar:
-   vəzifələrindən birincisi olan qərar qəbulu proseslərinin analitik elmi müstəvidə 
həyata keçirilməsi;
-   inkişafın aktual problemləri və proseslərinə dair nəzəri və təcrübi tədqiqatların 
aparılması;
-   həlli vacib, prioritet (siyasi, geosiyasi, iqtisadi, milli-hərbi təhlükəsizlik, hüqu-
qi və s.) məsələlər üzrə məsləhətlərin verilməsi;
-   dövlət proqramlarının, layihə, qanunvericilik və digər sənədlərinanalitik eks-
pertizası və qiymətləndirilməsi; 
-   “problemlərin  müzakirəsi  və  ideya  mübadiləsi  şəbəkəsi”nin  təşkili,  inkişaf 
etdirilməsi və dəstəklənməsi; 
-   dövlətçiliyin müxtəlif sahələrində dəyərli təcrübəyə malik olan, dünya şöhrətli 
alim  və  siyasi  xadimlərə  fəaliyyət  və  tədqiqat  təklifi  ilə  müraciət  edilməsi, 
əksər hallarda onların bilik və təcrübəsindən faydalanma və s.
“Beyin mərkəzləri” işçilərinin bir çox hallarda yerinə yetirdikləri daha mühüm 
bir vəzifə ictimaiyyətin maarifləndirilməsi, bu qəbildən olan qurumların koordina-
siyası və onlarla əməkdaşlıq edilməsidir. 
Əlbəttə,  bu  deyilənlər  sözü  gedən  mərkəzlərin  çoxşaxəli  və  mürəkkəb 
fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini tam əhatə etmək iqtidarında deyildir.
BM ardıcıl olaraq yeni fəaliyyət modellərini axtarır, virtual BM-lər yaranır. 
Bu, BM-lərin ənənəvi iş metodlarının təkmilləşməsindən xəbər verir. Bu gün BM 
dedikdə gözlərimizin önünə təklikdə oturub akademik tədqiqatlar aparan, “böyük 
ideyalarına” insanların müraciət edəcəyi günü gözləyən alimlər gəlmir. Artıq BM-
lər dünyanın reallığını və siyasi gündəliyi radikal dəyişən, yeni proseslərə təkan 
verən təşəbbüs və ideyaları təqdim edən qurumdur.
BM-lərin  siyasi  funksiyaları  danılmazdır,  çünki  söhbət  ilk  növbədə  qərar 
qəbulu  üçün  tövsiyələrin,  analitik  informasiyaların,  təhlillərin  verilməsindən 
gedir. BM-lərin həddən ziyadə siyasiləşməsi təəssüratını yaradan da bu amildir. 
Təbii olaraq, BM-lər ənənəvi akademik tədqiqat modelindən uzaqlaşır və konk-
ret  ictimai-siyasi  problemlərin  həlli  üzərində  diqqətini  cəmləyir,  buda  təbiidir. 
BM-lərin siyasiləşməsi ilə bağlı belə bir fikir də var ki, geniş vətəndaş cəmiyyəti 
infrastrukturunun formalaşdığı ölkələrdəbu meyilo qədər də qorxulu deyil, çünki 

---