Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
38
Avropa və ABŞ-ın “beyin mərkəzləri”nin müqayisəsi
Avropa Beyin Mərkəzləri 
ABŞ Beyin Mərkəzləri 
Büdcələri və insan resursları ABŞ-ın BM-
lərinə nisbətdə daha kiçikdir
BM-lər böyük kadr və 
büdcə potensialı ilə siyasi 
qərarların mühüm oyunçusuna 
çevrilməkdədirlər 
Daha çox siyasi partiyalara və siyasi 
elitaya bağlıdırlar 
Siyasi partiyalardan məsafədə 
dayanırlar 
ABŞ-dan fərqli olaraq sabiq ali siyasi 
vəzifələrdə işləyən şəxslərin BM-
lərə cəlb edilməsi, “fırlanan qapılar” 
ənənəsiyoxdur
Konqresin dinləmələrində iştirak 
edib Administrasiyaya birbaşa 
tövsiyə və təkliflərlə təsir göstərirlər 
Əsasən uzunmüddətli və böyük siyasi
perspektivlərə çalışırlar
Daha çox iqtisadi məsələlərə və
xarici siyasət haqqında qısamüddətli
təhlillərə yer ayırırlar
“Solçu” ideyalara daha
çox üstünlük verirlər
“Sağ yönümlü” BM-lər güclənir
Maliyyələşdirmədə xeyriyyəçilik
institutları nisbətən zəif inkişaf
edib, nəticə olaraq dövlətin maliyyə
mənbələrindən asılılıq daha çoxdur
Qeyri-dövlət maliyyə mənbələrinin
şaxələnməsi mövcuddur
Fəaliyyətlərində daha çox akademik
və dövlətyonümlüdürlər.
Ən çox dövlət yönümlüdürlər
Mediada fəallıq ABŞ BM-lərinə nisbətən
kifayət qədər aşağıdır
KİV-lərdə olduqca fəaldırlar
Vətəndaş cəmiyyəti qarşısında
hesabatlılığı daha aşağıdır və ABŞ BM-
ləri ilə müqayisədə maliyyə şəffaflığı da
aşağıdır
Vətəndaş cəmiyyəti qarşısında
hesabatlılığı və maliyyə aydınlığı
yüksəkdir
27
Göründüyü  kimi,  ABŞ-da  formalaşmış  “dövlət  və  beyin  mərkəzləri” 
münasibətlərinin  səviyyəsi  digər  ölkələrdə  yoxdur.  Bununla  bərabər,  ABŞ-da 
“beyin  mərkəzləri”nin  irəli  sürdükləri  ideyaların  tədricən  təbliğatçısına,  uzaq 
perspektivdə sadə lobbiçi təşkilata çevrilməsi narahatlıq doğuran amil hesab edilir. 
27 http://www.notre-europe.eu/uploads/tx_publication/Semi22-en.pdf/Think Tanks in Europe and US Con-
verging and Diverging”.Dr. J. G. McGann and FPRI Stephan Boucher 2004

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
39
1.6. Araşdırma və Beyin Mərkəzlərinin növləri, fəaliyyətinin 
xüsusiyyətləri və funksiyaları 
 
ABM-lər həm də diferensiasiyaya uğramış müasir mürəkkəb sosial-siyasi sis-
temin doğurduğu fenomendir. Bu mərkəzlər:
1. “siyasətin intellektual təminatı institutu” kimi (siyasi qərarların qəbul edilməsi 
prosesini təmin edən ekspert birlikləri təşkilat formaları);
2. “müstəqil nüfuzlu siyasi aktorlar” (siyasət subyekti) kimi ikili təbiətə malikdirlər. 
Müxtəlif  siyasi  sistemə  malik  ölkələrdə  ABM-lərin  növlərinin  real  statusu 
eyni deyil. Lakin analitik mərkəzlərin aşağıdakı bir sıra universal “ideal” tiplərini 
fərqləndirmək olar:
1.  siyasi tədqiqat və təhlil institutları;
2.  akademik (və universitet) mərkəzlər;
3.  dövlətyönlü, dövlət sifarişi əsasında işləyən mərkəzlər;
4.  müqavilə və kommersiya əsasında “azad bazar” prinsipi ilə işləyən mərkəzlər; 
5.  ideoloji və təbliğatçı mərkəzlər;
6.  partiya yönümlü olan mərkəzlər;
7.  ictimai siyasət mərkəzləri, vətəndaş cəmiyyəti təsisatları.
Bu  sadalanan  tiplər  analitik  mərkəzlərin  “hibrid”  formalarının  olmasını, 
fəaliyyət  istiqamətlərinin  sintezini  istisna  etmir,  eyni  zamanda  bu  və  ya  digər 
dərəcədə bütün müasir dövlətlərdə onlara rast gəlinir. Bu həm də müxtəlif ölkələrin 
“beyin mərkəzləri”nin müqayisə edilməsinə şərait yaradır.
Əsas tədqiqat istiqamətlərinə və məqsədlərinə görə BM-lər: tədqiqatçı, lob-
biçi, hüquq müdafiə, humanitar, məqsədyönlü və s. növlərə ayrılır. Araşdırdığı 
problemlərin əhatə dairəsinə və hədəfinə görə BM-lər: transmilli, ümumdünya 
(məsələn,  Roma  Klubu,  Soros  Fondu, ABŞ-ın  Milli  Demokratiya  Fondu  və  s. 
kimi),  ümumdövlət  və  regional  səviyyələrə  bölünür.  İdeal  BM-lər  qeyd  edilən 
parametrləri,  klassik  və  yeni  yaranan  mərkəzlərin  bütün  müsbət  təcrübəsini, 
intellektual-nəzəri və praktiki kamilliyi özündə sintez edə bilənlərdir. Öz fəaliyyət 
istiqamətlərini ictimai-siyasi maraqların, insan hüquqlarının müdafiəsinə həsredən 
(advocasy) “fikir fabrikləri”nin yaranması XX əsrin 70-ci illərindən etibarən apa-
rıcı meyillərdən biri olmuşdur.
Analitik mərkəzlərin fəaliyyətinin mühüm xüsusiyyyətlərindən biri də- çox-
funksiyalılıqdır.ABM yalnızbir konkret mövzu ətrafında mövcud ola blməz. 
Digər ən vacib meyar bundan ibarətdir ki, beynəlxalq səviyyədə tanınmış ciddi 
beyin mərkəzihəmişə və yalnızöz ölkəsinin milli maraqlarına xidmət edir. Dövlət 
strukturlarına tövsiyə verməklə yanaşı cəmiyyətə ictimai-siyasibilikləri gətirmək, 

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
40
onları maarifləndirmək və populyarlaşdırmaq istiqamətində beyinmərkəzləri mü-
hüm işlər görür.
ABM-lərin  əməkdaşlarının,  ekspert  və  alimlərin  peşəkarlıq  səviyyəsi,  aka-
demik nüfuzu (rəsmi status, nəşriyyat aktivliyi, istinad edilmə), analitik saytının 
mövcudluğu, büdcəsi, KİV-lərdə reytinqi, cəmiyyət və qərar qəbul edən şəxslər 
kateqoriyası ilə münasibətləri də onları fərqləndirən xüsusiyyətlərdəndir.
  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  beyin  mərkəzlərində  əməyin  elmi  təşkilinin 
mükəmməl sistemi mövcuddur. Məsələn Karnegi Mərkəzində hər bir elmi işçinin 
öz köməkçisi var və köməkçi ədəbiyyatın toplanması, yerli və beynəlxalq tədbir 
və görüşlərin keçirilməsinin təşkili və s. işərlə məşğuldur. BM-dəməlumatlar ba-
zasının olması da mühüm məsələlərdəndir.
Beyin mərkəzində çalışan əməkdaşın ideal obrazı və fərqi barədə nə demək 
olar?
1.  O, dünyada gedən proseslərin dinamikasını və trendləri universitet professoru 
səviyyəsində təhlil etməyi bacarmalıdır.
2.  O, jurnalist kimi ən qısa zamanda aydın və anlaşıqlı yazmağı bacarmalıdır.
3.  O diplomat keyfiyyətlərinə malik olmalıdır. Öz mövqeyini bəyan edəndə həm 
milli maraqları, həm də beynəlxalq reaksiyanı gözləməli, başqa ekspertlərlə 
diskussiyada mövqeyini müdafiə edə bilməlidir.
4.  Nəhayət, o, qismən də biznes vərdişlərinə malik olmalı, fundraising- sifarişləri 
toplaya, stimullaşdıra bilməlidir. Bir əməkdaşda bu keyfiyyətlərin cəmlənməsi 
nə  qədər  çətin  olsa  da,  beyin  mərkəzi  əməkdaşı  məhz  bu  tələblərə  cavab 
verməlidir. 
ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİNİN NÖVLƏRİ

---