Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
48
1.8. Analitik informasiya fəaliyyəti “beyin mərkəzləri”nin 
işinin əsas xüsusiyyəti kimi
Analitik informasiya ilə iş hər bir dövlətin siyasi sisteminin əsas istiqamətidir.
Bu müddəa barədə BM-də çalışan və onu təhliledən üç tədqiqatçının fikirlərini 
misal gətirməklə, məsələnin vacibliyini nəzərə çatdırmaq mümkündür.
“Amerikanın  siyasi  həyatında,  həmçinin  bu  və  ya  digər  siyasi  kursun 
seçilməsində  informasiya,  demək  olar  ki,  həmişə  puldan  daha  güclü  valyuta 
olmuşdur”.
29
 
“Siyasətdə informasiya lazımi vaxtda və lazım olan formada verilmirsə, heç 
bir əhəmiyyətə malik olmur. Qərar qəbuluna qüvvələr nisbətinin konfiqurasiya-
sı  və  ya  böhran  vəziyyəti  təsir  göstərir.  Beləliklə,  qərar  qəbul  edən  şəxs  möv-
cud olan, əlinin altında olan informasiyadan istifadə etməli olur. Bu da həmişə 
maksimum  etibarlı  və  dərin  əsaslandırılmış  informasiya  olmayıb,  onu  yayanla-
rın maraqlarını əks etdirə bilər. Təəssüf ki, əksər hallarda belə olmur və “beyin 
mərkəzləri”nin rolu məhz burada xüsusilə seçilir. Məhz bu informasiya imperativi 
ötən əsrin əvvəllərində “beyin mərkəzləri”nin yaranmasını və 80-ci illərində onla-
rın inkişafında “partlayış dövrünün yaşanmasını şərtləndirmişdir”.
30
“Mahiyyətcə bütün “beyin mərkəzləri” bir funksiyanı yerinə yetirirlər – bu, 
siyasi proseslərə real, obyektiv və sistemləşdirilmiş analitik informasiyanın, eks-
pert biliyinin gətirilməsidir. Bütün “beyin mərkəzləri”nin qarşısında duran başlıca 
vəzifə də eynidir: müstəqil olaraq qalmaq və hakimiyyətidoğru olan informasiya 
ilə təmin edə bilmək”.
31
 
Analitik  informasiya  ilə  iş  bir  sıra  aspektləri  əhatə  edir:  daxildə  və  xaricdə 
mövcud olan vəziyyətin öyrənilməsi (nələr baş verir?); daxili və xarici imkanların 
öyrənilməsi (nə etmək olar?); ölkədə və xaricdə mövcud və mümkün meyillərin 
öyrənilməsi  (kim  nə  edir  və  etməyi  planlaşdırır?)  əsasında  adekvat  qərarların 
qəbuluna dəstəkçi olmaq. Bu suallar, xüsusilə də xarici siyasətdə analitikinformasi
yafəaliyyətinin məğzini təşkil edir. Bununla bağlı reallıqda baş vermiş bir hadisəni 
təsvir edən lətifə mövcuddur. Belə ki, 1815-ci ildə Vyana konqresi zamanı Avs-
triya imperiyasının xarici işlər naziri K.Metternix öz həmkarından rus səfirinin 
ölümü haqqında xəbəri eşidərkən özündən asılı olmayaraq demişdi: “Doğrudan? 
Görəsən, onun konqresin gündəliyi barədə fikri nə idi?” 
11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-da baş vermiş terror hadisəsindən sonra ABŞ-
29 http://www.carnegie.ru/ru/pubs/procontra/68999.html// Рич Эндрю, Уивер Кент Р. Пропагандисты и
аналитики: “мозговые центры” и политизация экспертов // Pro et contra. 2003, № 2. Том 8.
30  Джеймс  Макган.  “Мозговые  центры  и  транснационализация  внешней  политики”.//Внешняя
политика США. Електронный журнал Госдепартамента США, Том 7, №3, ноябрь 2002 года, c.15-16.
31 Wildavsky, Aaron. Speaking Truth to Power: The Art and Craft of Policy Analysis (Boston: Little, Brown
and Co. 1979.

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
49
ın  ədliyyə  naziri  G.Fayn  baş  vermiş  hadisədə  məlumatların  deyil,  onların  ana-
litik təhlilinin olmamasından şikayətlənmiş və əsas problemi bunda görmüşdür. 
Dünya təcrübəsi dəfələrlə sübut edib ki, xarici siyasət, milli təhlükəsizlik və mil-
li  müdafiə  sahəsində  fəaliyyət  göstərən,  əsas  funksiyalarından  biri  informasiya 
təminatı  olan  mütəxəssislər  olmadan  nazirliklərin  strateji  problemləri,  dialektik 
əlaqədə olan diplomatiya və xarici siyasət uğurlu ola bilməz. Analitik informa-
siyanın hazırlanma mexanizmini şərti olaraq sıx qarşılıqlı əlaqədə olan “daimi” 
və “dəyişən” dəyərlərin uyğunluğu əsasında qurulmuş riyazi düstur kimi təsvir 
etmək olar. “Daimi” dəyərlər dedikdə dövlətin milli maraq və məqsədləri nəzərdə 
tutulur.  “Dəyişən”  dəyərlər  daxili  və  xarici  amillər  və  şəraitlər  toplusunu  ifadə 
edir.  Dövlət  xarici  arenada  öz  praktiki  fəaliyyətini  “dəyişən”  dəyərlər  əsasında 
müəyyənləşdirməli olur”. 
H.Kissincer  qeyd  edirdi  ki,  ekspertlər  beynəlxalq  və  yerli  sistemlərdə 
gedənprosesləri təhlil edirlər,  dövlət xadimləri, qərar qəbul edən şəxslər isə bu 
sistemləriyaradırlar. Buna görə də analitik ilə dövlət xadiminin baxışlarında böyük 
fərq mövcuddur. Analitik hər hansı bir problemi təhlil etmək, istədiyini seçmək 
iqtidarındadır, lakin dövlət xadimi yeganə olan düzgün seçim etməlidir. Analitikin 
vaxtı məhdud deyil, dəqiq və aydın nəticəyə gəlmək üçün istədiyi qədər vaxt sərf 
edə bilər, dövlət xadimi isə məqamın diktəsinə cavab verir. Analitik heç bir şeylə 
risk etmir. Əgər onun çıxarışları düzgün olmasa, o, yeni yol seçir. Dövlət xadimi 
yalnız bir cəhd edə bilər, əgər o səhv edərsə, bu səhvləri düzəltmək mümkün olmur. 
Analitikin ixtiyarında çoxsaylı faktlar var və öz intellektual bacarıqlarından asılı 
olaraq mühakimə yürüdür. Dövlət xadimi isə dəyərlərdən çıxış edərək fəaliyyət 
göstərməlidir, lakin onları irəli sürən zaman sübut etmək imkanına malik deyil, 
tarix onun nə qədər müdrikliklə vacib dəyişikliklər etməsi haqqında mühakimə 
yürüdəcək,  ən  əsası  isə  odur  ki,  o  nə  dərəcədə  əmin-amanlığa  nail  olub.  Buna 
görə də müasir diplomatiyanın dərk edilməsi üçün dövlət xadimlərinin dünya ni-
zamının qurulması ilə bağlı problemin həll edilməsi istiqamətindəki fəaliyyətində 
nəyin və nə üçün baş tutması, yaxud baş tutmaması əsas məqsəd deyil.
Elmi  işdən  fərqli  olaraq  analitik  informasiya  belə  bir  zəruri  məqsəd  güdür 
ki,  o,  xarici  siyasi  maraqların  təmin  edilməsi  və  həmin  anda  qərarların  qəbul 
edilməsi üçün faydalı və əhəmiyyətli olmalıdır. Əhəmiyyətlilik bir çox amillərlə, 
o cümlədən analitikinformasiyanıntamlığı və dəqiqliyi ilə müəyyən edilir. Bəzi 
hallarda onlar müasirlik baxımından qurban verilir. Akademik işlərdən fərqli ola-
raq  məlumat  sənədləri  üçün  müasirlik  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. Analitik  in-
formasiya məhsulunun təyinata uyğun olaraq hansı məqsədlərlə istifadə ediləcəyi 
nəzərə alınır. ABM öz məhsulunun operativliyi ilə fərqlənməlidir. Rəhbərlik üçün 
o, yığcam, inandırıcı və anlaşıqlı olmalıdır. Digər tədqiqat sahələrində, məsələn, 
məlumat  kimi  istifadə  edilərsə,  analitik  informasiyanın  tamlığı  və  xüsusiliyi 

---