Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
30
1.4. XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində Araşdırma  
və Beyin Mərkəzləri: yeni reallıq - yeni mərhələ
“Beyin mərkəzləri”nin çiçəklənməsi, belə demək olarsa, “ikinci həyatı” keçən 
əsrin 70-ci illərindən başlamışdır. Həmin dövrdə Birləşmiş Ştatların ali hakimi Luis 
Pauell məktubla Ticarət Palatasına müraciət ünvanlamışdır. L.Pauell müraciətində 
hökuməti universitetlərdə təhsil alan “solçu” tələbələrə və professorlara amerikan 
dəyərlərini  təbliğ  edəcək  mərkəzlər  yaratmaq  üçünmaliyyə  dəstəyi  göstərməyə 
çağırırdı. Bu müraciət nəticəsində mühafizəkar “İrs” (“Heritage”) fondu (1973), 
Amerika Sahibkarlar İnstitutu və digər qurumlar yaradıldı. 
Təkcə onu xatırlamaq kifayətdir ki, 1950-ci ildə dünyada cəmi 50 dövlət yönlü, 
eləcə də, məhdud sayda beynəlxalq və qeyri-hökumət təşkilatı var idi. Beynəlxalq 
vətəndaş  cəmiyyəti  hərəkatı  “beyin  mərkəzləri”nin  yaranmasına  böyük  təkan 
vermişdir.  Qloballaşma,  Soyuq  müharibənin  başa  çatması  və  xarici  siyasətin 
transmilliləşməsi “beyin mərkəzləri”nin sürətlə formalaşmasını şərtləndirmişdir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə ABM-lərin yaranmasının daha bir xüsusiyyəti ondan 
ibarətdir  ki,  burada  yüksək  vəzifəlisabiq  dövlət  xadimləri  və  ya  məmurlar 
əksərhallarda ya müstəqilbeyin mərkəzləri yaradır, ya da özləri belə mərkəzlərin 
əməkdaşı kimi fəaliyyət göstərirlər. 
Beyin Mərkəsləri şəbəkəsinin formalaşmasında 1961-1962-ci illərdə ABŞ-ın 
müdafiə naziri olan Robert Maknamaranın da rolu xüsusi olaraq vurğulanır. O hərbi 
sənaye kompleksinin yaradılması üçün bütün sahələrdən olanixtisaslı ekspert və 
kadrları cəlb etməyi qərara alır. Maknamara 5-ə yaxın beyin mərkəzinin( RAND-
ın yeni qollarının, Müdafiə Araşdırmaları İnstitutunun, Hərbi-dəniz Araşdırmaları 
İnstitutunun, Aerospace korporasiyasının və s.) təsis edilməsinə nail olur.
Keçən əsrin sonlarında BM-lərin yaranmasına və artımına təsir edən amillər, 
tədqiqatçı  C.Makqanın  fikrincə,  üçdür:  demokratikləşmə,  qloballaşma  və 
modernləşmə. Demokratikləşmə prosesləri reallığa əsaslanan obyektiv elmi təhlil 
və tədqiqatlara ehtiyac yaradır. Qloballaşma prosesləri informasiya inhisarçılığına 
son qoyur. 
Dünya siyasətində oyunçuların sayının kəskin artması qərar qəbulu proseslərini 
saysız amillərin, o cümlədən zaman amilinin təzyiqinə məruz qoyur, ekspert və 
analitik  mərkəzlərin  rəyi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Modernləşmə,  müasir 
informasiya inqilabı və kommunikasiya texnologiyalarının görünməmiş inkişafı, 
fövqəlmürəkkəb şəraitdə qərarların qəbulu və reallığa adekvat reaksiya verilməsi 
analitik mərkəzlərə ehtiyac yaradır”.
22
22 http://russ.ru/pole/chto-takoe-mozgovoj-trest-XXI-veka Что такое “мозговой трест” XXI века. Think-
tanks: битва манифестов

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
31
Qloballaşma  proseslərinin  BM-lərin  yaranması  və  inkişafına  aşkar  təsiri 
Şərqi Avropa, Mərkəzi Asiya, Şimal-Şərqi Asiya və Afrika kimi regionlarda daha 
aşkar görünür. Bu bölgələrdə BM-lərin - müstəqil ictimai siyasət institutlarının 
yaranmasına beynəlxalq ictimaiyyətin də dəstəyi hiss edilir. Qlobal BM reytinqinin 
də göstərdiyi kimi, əksər BM-lər son illərdə yaranmışdır.
Eyni zamanda, heç kəs təsəvvür edə bilməzdi ki, 2011-ci ildə ABŞ-da “beyin 
mərkəzləri” heç bir başqa ölkədə olmayacaq qədər çox olacaq. Müqayisə üçün 
deyə bilərik ki, belə təşkilatların sayına görə ikinci yerdə duran Çində BM-lərin 
sayı400-dən bir qədər çox, Kanadada isə cəmi 97-dir.
XXI  əsrdə  ABM-lərin  nüfuzunun  artmasına  və  perspektivlərinin  daha  da 
genişlənəcəyinə dəlalət edən amillər müxtəlifdir. Tədqiqatçılar bunu son illərdə 
“beyin mərkəzləri”nin büdcə-maliyyə vəsaitlərinin ildən ilə dəfələrlə artması faktı 
ilə izah edirlər: “Z.Bjezinskinin də çalışdığı“Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar 
Mərkəzi” (CSİS) cəmi on il bundan əvvəl bağlanma təhlükəsi qarşısında idi. Lakin 
bu mərkəz nəinki dirçələ bildi, hətta 2008-ci ildə yeni binasını inşa etmək üçün 33 
milyon dollarlıqtorpaq da aldı. Digər BM - davamlı olaraq Konqres dinləmələrində 
iştirak edən Beynəlxalq Münasibətlər Şurası bir neçə ildə o dərəcədə genişlənib 
ki, Vaşinqtonun mərkəzində 60 milyon dollar dəyəriində olan binaya köçmüşdür. 
Növbəti BM - Amerika Sülh İnstitutu paytaxtın ən görkəmli yerinə köçmək üçün 
180 milyon dollar xərcləmişdir. Son illərdə büdcəsi 50 faiz artan məşhur Brukinqs 
İnstitutu  öz  büdcəsini  ildə  70  milyona  çatdırıb  və  iki  il  əvvəl  Vaşinqtonun 
mərkəzində 19 milyon dollarlıq binaya köçüb. “Bill Geyts və Melinda”Fondu hər 
il analitik-ekspert mərkəzlərinə on milyonlarla dollar vəsait ayırır. Maraqlıdır ki, 
Amerika paytaxtının ən iri BM-lərin yerləşdiyi küçəsi artıq “Think Tank Row, 
yəni “Beyin mərkəzləri” xiyabanı” adını almışdır.
23
Son dövrlərdə BM-lərin maliyyə dəstəyinin artması isə, tədqiqatçılara görə, 
qeyri-adi hesab edilməməlidir. Narahatlıq doğuracaq səbəb o ola bilər ki, sadəcə 
bu meyil yeni və alternativ layihələrin yaranmasını əngəlləyə bilər.
ABM-lərin inkişaf mərhələləri
ABM-lər  öz  inkişaflarında  bir  neçə  mərhələni  keçmişlər  və  hal-hazırda 
dünyada artıq5-ci nəsil institutlarınyaradılmasından danışılır.
-  Birinci nəsil ABM-lər XX ərdə müharibədən sonra yaranmış və əsasən hərbi-
siyasi, ideoloji qarşıdurmada fəaliyyət göstərməyə hesablanmışdı. 
23 Мозговые центры Америки, или как создается политика. 16 апреля 2011 г. Эмма Тополь,Вашингтон//
http://www.svobodanews.ru/content/transcript/3550740.html

---