Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
19
görəcəyimiz kimi, ABM-nə belə tərifin verilməsi  nəinki tam və düzgün deyil, 
həmçinin onların fəaliyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə etmir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (UNDP) beyin mərkəzinə 
verdiyi tərif isə belədir: “Beyin mərkəzləri sosial siyasət ilə bağlı istənilən məsələdə 
müntəzəm olaraq tədqiqat və təbliğat fəaliyyətləri ilə məşğul olan qurumlardır. 
Onlar (beyin mərkəzləri) müasir demokratik cəmiyyətlərdə bilik və hakimiyyət 
arasında körpü rolunu oynayır.” 
13
“Analitik  mərkəzlər  öz  tədqiqatlarını  əsasən  humanitar  elmlər  (siyasət, 
iqtisadiyyat,  sosiologiya,  hüquq  və  s.)  sahəsində  cəmləyənqeyri-dövlətelmi-
tədqiqat  təşkilatlarıdırlar.  Analitik  mərkəzlər  siyasətçilərə  və  iqtisadi,  sosial, 
siyasi,  ekoloji,  təhlükəsizlik  və  s.  sahələrdə  ictimai  rəyi  formalaşdıran  geniş 
şəxslər dairəsininmaariflənməsi və onlara təsir göstərilməsi istiqamətindəorijinal 
tədqiqatlar və təhsil proqramlarını həyata keçirirlər. Bundan başqa, onlar ictimai 
nəzarət vasitəsi kimi də çıxış edirlər və deməli, cəmiyyətinməqsəd və dəyərlərinə 
təsir edirlər”. 
14
 
Göründüyü kimi, «beyin mərkəzi»nin nə qədər tədqiqatçıları varsa, o qədər də 
tərifi var. Onların hər biri müəyyən aspektləri əks etdirir və ya hamısını əks etdirə 
bilmir.
Qeyd edilənləri nəzərə alaraq «beyin mərkəzi»nə özümüzün də tərifini verməyə 
cəhd edək: Beyin mərkəzləri konkret dövlətin və ya dünyanın inkişafının həlledici 
(sosial-siyasi, iqtisadi, mədəni, humanitar və s.) məsələləri ilə bağlı problemlərin 
əsasən öncədən sezilməsinə və həllinə yönəlmiş tədqiqatlar aparan,bu tədqiqatlar 
əsasında qərar qəbul edən şəxslərə konkret tövsiyələr təklif edən, fəaliyyətinin 
əsas  xüsusiyyətini  yeni  siyasətin  formalaşdırılması  üçüninnovativ  və  kreativ 
təşəbbüslər təşkil edəndövlət və qeyri-dövlət yönlü təsisatlardır.
Necə tərif verilməsindən asılı olmayaraq, beyin mərkəzləri qarşısına mütərəqqi 
inkişaf etmək məqsədini qoyan dövlətlər üçün alternativi olmayan institut kimi 
qəbul  edilmişdir.  Dünyada  uğur  qazanmış  və  tanınmış,  istənilən  təşkilat  və  ya 
dövlət öz uğurlarını təmin etmək üçün məhz bu qəbildən olantəsisatlara - ABM-
lərə önəm verməlidir.
BM anlayışının “ilk dəfə Napoleon Hillin məşhur “Düşün və varlan” əsərində 
istifadə edildiyi də göstərilir”.
15
 
Müəllif  yazır  ki,  həyatda  uğur  qazanmağın  və  zəngin  olmağın  ən  mühüm 
Think  Tanks  as  catalysts.  2010/  272  p.-p.2.http://www.ewidgetsonline.net/dxreader/Reader.aspx?
token=a9798fc121214726a6e6071 43d07b8a8&rand=147827460&buyNowLink=&page=&chapter=
13  “Ağlasığmayanı  düşünərək:  düşüncədən  siyasətə.  Hökumət  Strategiyasının  formalaşmasında  beyin
mərkəzlərinin rolu”. BMT İnkişaf Proqramının Regional Bürosu, 2003.
14  Рэймонд  Дж.Страйк.  Управление  аналитическими  центрами.  Практическое  руководство  для
развивающихся  организаций.  2-е,  расширенное  издание:  Пер  с  англ.  —  К.:  Оптима,  2011.  —  368
с,c.166.
15 Как создать свой мозговой центр. 2008//www. latansky.com

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
20
amilləri sırasında məhz bu institut ilk yerdə durmuşdur. Endryu Karneginin, Henri 
Fordun öz təşkilatlarında “beyin mərkəzləri” var idi. Henri Ford Mərkəzinə Tomas 
Edison, Harvi Feyerstoun kimi elm dühaları daxil idi və onlar ardıcıl müzakirələr 
keçirirdilər.  H.Ford  konveyer  istehsalı  ideyasının  müəllifi,  T.Edison  ixtiraçı, 
H.Feyerstoun isə korporativ menecment dahisi idilər. Bu zəkalar qrupu müxtəlif 
istedadları  birləşdirərək,  ən  müxtəlif  sahələrdəki  problemləri  öyrənir  və  həlli 
yollarını təklif edirdi”. 
ABŞ Dövlət Departamentinin Siyasi planlaşdırma şöbəsinin direktoru Riçard 
Haas hesab edir ki, “ABŞ siyasətinə təsir edən çoxsaylı amillər içərisində “beyin 
mərkəzləri” ən vacib, eyni zamanda ən az dəyərləndirilən institutlardır. Müstəqil 
politoloji institutlar sırf Amerika fenomenidir. Lakin müxtəlif lobbi qrupları, partiya 
institutları və digərləri ilə müqayisədə onların fəaliyyəti KİV-lərin müşahidəsindən 
bir qədər kənarda olduğu üçün gördükləri işin əhəmiyyəti ictimaiyyətə o qədər 
də bəlli deyil. İdeyalar dünyası ilə fəaliyyət dünyası arasındakı boşluğu dolduran 
BM-lərin rolu müasir dünyada əvəzsizdir”.
16
Lakin R.Haasın əksinə olaraq politoloq Donald Abelson qeyd edir ki, son illərdə 
belə institutlar əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha sürətlə yayılmaqdadır. 
1.3. “Araşdırma və Beyin mərkəzləri”nin yaranma paradoksu:
kim yaradıb - intellektuallar, orta sinif,yoxsa siyasi liderlər?
“Ruzvelt  erasını  yaradan  amillərin  kökünü  dərk  etsəniz,  bü-
tün XX yüzilliyin həm daxili, həm də beynəlxalq məsələlərinin 
mahiyyətini anlamaq üçün açar əldə edəcəksiniz”.
 Vilyam Liçtenberq
Dünyadailk  “beyin  mərkəzləri”nin  yaranmasını  hansı  amillər  zəruri  edib? 
Hansı şəraitin tələbləri ideya və intellektin bu təşkilatlanma formasını diktə edib? 
Onların yaradılma təşəbbüskarı cəmiyyətinhansı təbəqəsi olub? 
Müxtəlif ölkələrdə BM-lərin yaranmasını şərtləndirən çoxşaxəliamillər və mü-
hit barədə ümumi qənaətlər mövcuddur. Bunlara: tarixi, siyasi, hüquqi, maliyyə, 
intellektual, ideoloji, mədəni və texnoloji mühit və s. aiddir.
BM-lərin yaranması və inkişafının daxili qanunauyğunluqları ölkədən ölkəyə 
dəyişir,  bu  sahədə  milli  praktikadan  irəli  gələn  tarixi  ənənə  formalaşır.  Qərb 
ənənəsində ilk “beyin mərkəzləri” orta sinif təmsilçiləri - sahibkarlar, xeyriyyəçilər, 
özəl maliyyə sektoru və iş adamlarının təşəbbüsü nəticəsində yaradılmışdır. Daha 
16 Ричард Н.Хаасс. “Мозговые центрыи Американская внешняя политика.” //http://usinfo.state.gov/
journals/ its/1102/ijpe/ijpe1102.htm

---