Fərhad məMMƏdov tahiRƏ allahyarova

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
17
Artıq yüz ildir ki, dünyada “beyin mərkəzi” istitutunun yaranmasının və ardıcıl 
olaraq  özünü  təsdiqinin  tarixi  formalaşmışdır.  XX  əsrin  70-ci  illərində  “beyin 
mərkəzləri”nin inkişafı əsl coşqunluq mərhələsini yaşamışdır. Dünyadakı BM-nin 
31 faizion ildə-1980-1990-cı illərdə yaranıb.Bu gün artıq konkret istiqamətlər üzrə 
fəaliyyət göstərən, problemlər üzrə ixtisaslaşan mərkəzlər mövcuddur.
“Beyin  mərkəzi”  fenomeninin  mahiyyətini  dərk  etmək  üçün  anlayışın 
etimologiyasına, ona ensiklopedik lüğətlərdə necə tərif verildiyinə nəzər salmaq 
vacibdir.
Britaniya  ensiklopediyasında  BM  (ingliscə:  Think  Tank)  “Dövlət 
vəkommersiya  qurumları  üçün  elmlərarası  tədqiqatların  aparılması  məqsədilə 
təşkil edilən, institut, korporasiya və ya qrupdur. Dövlətin sifariş etdiyi layihələr 
əsasən siyasətin planlaşdırılması və milli müdafiə sahələrinə aid olur. Kommersiya 
layihələri  isə  yeni  texnologiyaların,  yeni  ideyaların  yaradılmasını  və  sınaqdan 
çıxarılmasını  əhatə  edir.  BM-lərin  maliyyə  mənbələri  xeyriyyəçilik,  donor  və 
fondlar, analitik məhsulların satılması ola bilər”.
3
 
Oksford  lüğətində  BM  konkret  siyasi  və  iqtisadi  məsələlər  üzrə  təklif  və 
tövsiyələr  verən  ekspertlər  birliyidir.  “Beyin  mərkəzi”  iki  istiqamətdə  siyasi 
tədqiqatlar  aparan  institutdur:  1)  Dövlət  siyasətinin  koordinasiyasına,  müvafiq 
prioritetlərin müəyyən edilməsinə, onların nəzərə alınmasına və reallaşdırılmasına 
əmin olan təşkilatlardır. Bu təşkilatlar 1960-cı ildə ABŞ-da yaranıb və Britaniyada 
yayılmağa başlayıb; 2) Konkret sifarişçilərə ünvanlanmışsiyasi məsləhətlər verən 
təşkilatlardır.
4
 
Amerikanın  Tarix  Ensiklopediyasında  BM  siyasi  yönlü  tədqiqat  institutu 
olub, dövlətə siyasi ekspertizalar təqdim edir. 2000-ci ildə ABŞ-da müxtəlif sosial, 
iqtisadi məsələləri araşdıran və müxtəlif maliyyə mənbələrinə malik olan 1200 
qeyri-kommersiya “beyin mərkəzi” fəaliyyət göstərirdi. BM-lər qeyri-kommersiya 
xarakterli olsa da, bir çox hallarda ölkədə siyasi hakimiyyətinvə ya ideoloji mühitin 
dəyişməsinə paralel olaraq onların hadisələrə təsir gücü ya artır, ya da zəifləyir. 
Elə hallar da var ki, “beyin mərkəzi” daha müstəqil və sabit fəaliyyət göstərir, 
dövlətin  siyasətini,  strategiyasının  monitorinqini  və  təhlilini  aparır.  (Məsələn, 
“RAND” korporasiyası İkinci Dünya müharibəsindən sonra əvvəlcə hərbi hava 
qüvvələri proqramının monitorinqi və qiymətləndirilməsi üçün yaradılmış, daha 
sonra 1950-ci illərdə müstəqil araşdırma mərkəzinə çevrilmişdir”.
5
 
“Beyin mərkəzləri” bir qayda olaraq öz səylərini humanitar elmlər: siyasət, 
iqtisadiyyat, sosiologiya, hüquq və s. sahələrdə cəmləyirlər.
6
“Amerikanın  irsi”  ensiklopedik  lüğətində  BM-in  mənası  belə  izah  edilir: 
3 Britannica Concise Encyclopedia// http://www.Britannica.com
4 http://www. Oxford Dictionary ofof Politics
5 Gale Encyclopedia of US History
6 http: www //ru. wikipedia.org/wiki/

---

AZƏRBAYCANDA ARAŞDIRMA VƏ BEYİN MƏRKƏZLƏRİ
[yaranması, inkişafı və perspektivləri]
18
“Əsasən sosial və ya siyasi strategiya, texnologiya və ya hərbi sahədə intensiv 
tədqiqatlar aparan və problemləri həll etmək üçün təşkil edilən insanlar qrupu və 
ya institutdur. Anlayış 1900-cü ildə adi danışıq dilində yaranıb və 1950-ci ildə 
yeni məna kəsb edib”.
7
Makmillan lüğətində: müasir humanitar elmlərdə “beyin mərkəzi”nintərifinin 
ən  sadəsi  spesifik  mövzular  üzrə  yeni  ideyanın  yaradılması  üçün  birgə  işləyən 
insanların olması kimi müəyyən olunur.
8
 
“Beyin mərkəzi” anlayışına geniş mənada belə tərif verilir: BM sosial siyasət, 
siyasi strategiya, iqtisadiyyat, hərbi və texnoloji sahələrdə tədqiqatlar aparan və 
siyasi proseslərə təsir göstərən təşkilatdır.
9
 
“Beyin  tresti”  (Brain  Trust)  sözünə  gəldikdə  isə  onu  ilk  dəfə  1903-cü 
ildə  amerikalı  jurnalist  Allen  Uayt  “Saturday  Evening  Post”  jurnalındakı 
məqaləsində  istifadə  etmişdir.  Digər  jurnalist  M.Kiran  “The  New York Times” 
qəzetində  prezident  F.Ruzveltin  1932-ci  ildə  seçkilərdə  qələbəsini  təmin  etmiş 
məsləhətçi-professorlardan  ibarət  qrupu  “beyin  tresti”  adlandırdıqdan  sonra  bu 
anlayış ümumişlək sözə çevrilmişdir. Həmin vaxtdan etibarənyeni layihələriirəli 
sürən,  yeni  ideyalar  təqdim  edən,  problemlərin  həlli  yollarını  birgə  araşdıran 
məsləhətçilər qrupunu, yaxud ümumiyyətlə ekspertlər cəmiyyətini “beyin tresti” 
adlandırmağa başladılar. BM-lər ən çox Qərbdə inkişaf etmişdir və mahiyyətcə 
Qərb demokratiyasınınəlamətlərindən hesab edilir. 
“Wikipedia”  elektron  ensiklopediyasında  “BM  (A  think  tank  (or  policy 
institute)”  -  ictimai  siyasət,  siyasi  strategiya,  iqtisadiyyat,  hərbi  və  texnoloji 
məsələlər, kreativ və kulturolojisahələrdə araşdırma aparan təşkilatlardır. “Think 
Tank” anlayışı 1950-ci illərdə ortaya çıxsa da, belə təşkilatların yaranması XIX 
əsrdən başlanğıcını götürmüşdür. Hazırda dünyada mövcud olan BM-lərin üçdə 
ikisi 1970-ci ildən, yarısı isə 1980-ci ildən sonra yaranmışdır.
10
Beyin  mərkəzlərinin  fəaliyyətinin  dünyada  sistemli  dəyərləndirilməsi  ilə 
məşğul  olan  ABŞ-ın  Pensilvaniya  Universitetinin  hazırladığı  “Qlobal  Beyin 
Mərkəzləri Reytinq-Hesabatı”nda qeyd edilir ki, “Beyin mərkəzi siyasət yönümlü 
tədqiqatlar, təhlillər və tövsiyələr işləyib hazırlayan, ictimai-siyasi tədqiqatlarla və 
təhlillərlə məşğul olan qurumdur. O, siyasətçilərə və ictimaiyyətə dövlət siyasəti 
məsələləri haqqında əsaslandırılmış qərarlar qəbul etməyə imkan verir.”
11
Universitetin  professoru  Ceyms  Mak-Qann  digər  tədqiqatında  hesab  edir 
ki,  «beyin  mərkəzləri  vətəndaş  cəmiyyətinin  bir  hissəsidir.
12
    Lakin  kitabda 
7 American Heritage Dictionary: http: //www.answers.com/topic/think-tank
8 http://www.macmillandictionary.com/dictionary/british/think-tank
9 Diane Stone ‘Think Tanks and Policy Analysis’, in Frank Fischer, Gerald J. Miller. & Mara S. Sidney (eds.)Hand-
book of Public Policy Analysis: Theory, Methods, and Politics, New York, Marcel Dekker Inc. 2006: 149-157
10 http://en.wikipedia.org/ wiki/Think_tank/FromWikipedia,the free encyclopedia
11 http://www.gotothinktank.com/
12 James  G.  McGann.  Democratization  and  market    reform  in  developing  and  transitional  countries.

---