Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qədim Roma fəlsəfəsi Müasir filosofların əsərlərində antik fəlsəfənin qiymətləndirilməsi Antik fəlsəfənin dövrlərə bölünməsi.
| III fəsil. Antik fəlsəfə
Antik fəlsəfənin dövrlərə bölünməsi Qədim yunan fəlsəfəsinin təşəkkülü Fəlsəfənin inkişafında ziddiyyətli meyillər: dialektika və metafizika Qədim yunan fəlsəfəsinin klassik əsri Ellinizm fəlsəfəsi Qədim Roma fəlsəfəsi Müasir filosofların əsərlərində antik fəlsəfənin qiymətləndirilməsi Antik fəlsəfənin dövrlərə bölünməsi. Qədim Şərq ölkələrində fəlsəfənin rüşeymlərinin necə inkişaf etməsini, bu ölkələrdə mifoloji və dini təsəvvürlərin sırf fəlsəfi baxışlarla necə qarışdığını gördük. Lakin qədim Yunanıstanda və qədim Romada mədəniyyətin müstəqil bir hadisəsi kimi yaranmış fəlsəfə bizim eradan əvvəl VII əsrin sonlarından eramızın VI əsrinə qədər uzun inkişaf yolu keçmişdir. Qədim yunan və qədim Roma filosoflarının təlimlərinin məcmusu antik fəlsəfə adı almışdır. Antik fəlsəfə e.ə. VII əsrin sonu – e.ə. VI əsrin əvvəllərində Yunanıstanın özündə deyil, kiçik Asiyanın qərb sahillərində İoniyanın yunan məskənlərində, ilk növbədə, Miletdə yaran- mışdır. O, özünün inkişafı dövründə iki əsas və nisbətən uzun mərhələ keçmişdir: birinci mərhələ e.ə. VII əsrin axırlarından e.ə. II əsrə qədər davam etmiş qədim yunan ellinist dövrü, ikinci mərhələ e.ə. II əsrdən başlamış və b.e. VI əsrinin əvvəlində başa çatmış qədim Roma dövrüdür. Bu dövrlərin hər birində antik fəl- səfənin inkişafının bir neçə iri və xırda mərhələsini 95 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org fərqləndirmək olar. Məsələn, qədim yunan dövrünün birinci – Milet mərhələsi (Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Efesli Heraklit, Kolofanlı Ksenofan) e.ə. VII-VI əsrlərdə başlanmış və e.ə. VI əsrin ikinci yarısında, İoniya şəhərləri öz siyasi müstəqil- liyini itirdiyi və yunan fəlsəfəsinin inkişaf mərkəzi İtaliyanın və Siciliya adasının yunanlar yaşayan şəhər-dövlətlərinə keçdiyi vaxtda başa çatmışdır (Pifaqorun həmfikirlər ittifaqı, Parmenid və Zenon rəhbərliyi altında eley məktəbi, Aqriqent adasından olan Empedokl). Antik fəlsəfənin inkişafının növbəti mərhələsi e.ə. V əsrin orta- larından başlanır. Həmin dövrdə yunan-İran müharibələrindən (e.ə. 500-449-cu illər) sonra Afina Yunanıstanın demokratik şəhər-dövlətlərinin – polislərin mədəni həyat mərkəzinə çevrilmişdi (Anaksaqor, Sokrat, Platon, Epikur, Aristotel). Afina fəlsəfi məktəbi ilə paralel olaraq Abderdə Levkipp və Demokritin məktəbi inkişaf edir. Antik Yunanıstan fəlsəfəsi parlaq çiçəklən- mə dövründən sonra Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının yarandığı dövrdə də inkişafını davam etdirmişdir. Bundan sonra antik fəlsəfə artıq qədim Romada, bütün Aralıq dənizi regionun- da hegemonluğa nail olmuş Roma imperiyasının hakimiyyəti altında inkişaf edir. Qədim Roma fəlsəfəsi (Lukretsi Kar) Romanın respublika dövrünün axırlarında (e.ə. II-I əsrlər) yaran- mış və Roma imperiyası dövründə təxminən onun süqutuna qədər (b.e. V əsrin sonu, VI əsrin əvvəli) yunan fəlsəfəsi ilə para- lel inkişaf etmişdir. Göründüyü kimi, antik fəlsəfə dolğun bir fenomen kimi dünya mədəniyyətinin qədim mərkəzləri olan Hindistandan, Çindən və İrandan çox uzaqlarda yerləşən yunan şəhər-dövlətlərində yaranmışdır. Lakin bu fakta istinad edərək demək olarmı ki, antik fəlsəfə bəşəriyyətin fəlsəfi şüurunun inkişafında təcrid olunmuş bir hadisədir? Əlbəttə, olmaz. Yunanıstanın Kiçik Asiyadakı İoniya məskənləri daha qədim sivilizasiyalara, o cüm- lədən Misir və Babilistan sivilizasiyalarına məxsus Şərq xalqları ilə geniş ticarət və mədəni əlaqələr saxlayırdı. Onlar həmin xalqlar vasitəsilə astronomiya, riyaziyyat və digər elmlərə aid 96 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org biliklərin əsasları ilə tanış olmuşdular. Şərq fəlsəfi baxışlarının əsasları da bu şəhərlərə gəlib çatmışdır. Məsələn, məlumdur ki, Platon Zərdüştü qədim dövrün filosofu adlandırır, Aristotel isə Xeyir ilə Şər arasında mübarizə haqqında Zərdüştün təlimi ilə tanış idi. Antik fəlsəfə də, öz növbəsində, Yaxın Şərq ölkələrində fəlsəfi şüurun inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Aristotel, Platon və Plotinin fəlsəfi təlimləri İsgəndəriyyədə və Suriyada geniş yayılmışdı. Neoplatonizmin ən böyük nümayəndələri Porfiri (e.ə. təqribən 304-cü ildə vəfat etmişdir) və onun şagirdi Yamvlix (e.ə. təqribən 330-cu ildə vəfat etmişdir) əslən suriyalı olmuşlar. Bundan əlavə, V əsrin ikinci yarısında–VI əsrin əvvəl- lərində Bizansın hakim dairələri xristianlığı bütpərəstliyin hücumlarından qorumaq üçün bütpərəst aristotelizmə zərbələr endirmişdir. Məsələn, imperator Zenon 489-cu ildə dekret verərək peripatetiklərin məktəbini, imperator Yustinian isə Afinadakı sonuncu – neoplatonist fəlsəfə məktəbini bağlatdır- mışdır. Bu məktəblərin davamçıları Sasanilər sülaləsinin hakimiyyətdə olduğu İranda, o cümlədən Nisibin və Hinduşapur şəhərlərində sığınacaq tapmışdılar. V-VI əsrlərdə həmin şəhərlərdə fəlsəfə məktəbləri yaranmışdı. Antik fəlsəfə ideyalarının əsas əhatə dairəsi öz inkişafını beləcə başa vurdu. Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|