Fizikadan masalalar

Nazorat savollari.

1. "Ijodiy masala" deganda kanday masalalarga tushuniladi ?

   
   

2. Ijodiy masalalarning didaktik axamiyati nimadan iborat ?

   
   

3. Ijodiy masalalarni necha boskichga ajratish mumkin ?

   
   

4. Tadkikat kurinishidagi masalaga misol keltiring ?

   
   

5. Konstruktiv kurinishidagi masalaga misol keltiring ?

   
   

6. Topshirik usuliga kura ijodiy masalalar kanday bulinadi ?

   
   

7. Kanday usuldagi ijodiy masalalarni tuzish mumkin ?

   
   

8. Tugri ma’lumotga ega bulmagan masalalar kanday xususiyatga ega ?

   
   

9. Demonstratsion masalalarni tushuntirib bering ?

   
   

Adabiyotlar

1. Fizika ukitish metodikasi asoslari. A.V.Pyorishkin, R.R.Razumosvkiy, V.A.Fabrikant taxriri. Toshkent, Ukituvchi, 1990y.

   
   

2. S.E.Kamenskiy, V.P.Orexov, Metodika resheniya zadach po fizike v sredney shkole. Moskva, Prosv. 1987 g.

   
   

3. V.G.Razumovskiy, Tvorcheskie zadachi po fizike, Moskva, Prosv. 1966g.

   
   

4. A.P.Rimkevich, Fizikadan masalalar tuplami, 1993 y.

   
   

Mavzu-7 : FIZIKADAN UKUVChILARNI MASALA EChIShGA URGATISh USLUBLARI.

Reja :

1. Ukuvchilarni masala echishga tayyorlashda muallimning roli.

   
   

2. Ukuvchilarni masalalar echishga urgatishni ayrim asosiy talablari.

   
   

3. Ukuvchilarni masalalarning echishdagi kamchiliklari.

   
   

4. Masalalar echishga namunalar.

   
   

1. Xar bir mavzuni urganishda demonstratsion eksperiment, laboratoriya ishlari va boshka kurinishdagi ukuv mashgulotlari dasturlash-tirilgani singari masalalar echish xam anik dasturlashadi. Masalalar tanlangan uslubga mos keladigan anik sistemani tashkil etishi va uki-tishning ma’lum maksadiga javob berishi kerak.

Masalalar tanlashga kursatilgan didaktik talabdan tashkari xar bir masalani tanlashda ukituvchi muljallangan maksadni amalga oshi-rishi muxim axamiyatga ega.
Xar bir tanlangan masala ukuvchilarning bilimini oshirishga, kattaliklar orasidagi boglanishni tushunishni chukurlashtirishga, fi-zik tushunchalarni aniklashtirib va ularni boshka kurinishlardagi mashgulotlarda etarlicha anik-lanilmagan va chukurlashtirilmagan kandaydir yangi belgilarini ochib berishga, olingan bilimlarning amalda kullashga yordam berishi kerak.
Masala echishning eng birinchi va murakkab boskichi tekshirilayotgan xodisaning fizik moxiyatini tegishli tenglamalar va formulalar yordamida aniklashga yordam berishdir.
2.Ukuvchilarni fizikadan masalalar echish uslubiga urgatishning ayrim asosiy talablarini kursatib utamiz.
Masalalar echishda xarakatning ma’lum ketma-ketligini ajratib kursatish mumkin.
Birinchi boskich. Masalani echish masala shartini urganishdan, kabul kilingan belgilar yordamida berilganlarni kiskacha yozishdan bosh-lanishi kerak. Masala shartini urganish - bu masala mazmunida tavsiflangan xodisa yoki jarayoni kuz oldiga yaxshi keltirib olish demakdir.
Ikkinchi boskich. Masalada suz ketayotgan fizik xodisalar va jarayonlarni mukammal xar tomonlama karab chikish - bu dikkatni eng jid diy karatish lozim bulgan bosh yunalishdir. Masalalar kullanilishini fizika ukitish uslublaridan biri sifatidagi muvaffakiyati xam ana shunday chikishga kup jixatdan boglik.
Ukuvchilar dikkatini shunga karatish kerakki bu taxlilda kupincha jarayonining boshlangich va oxirgi xolatini va ularni xarakterlaydigan kattaliklarni aniklab olish zarur buladi.
Uchinchi boskich - masalalar echishning muvoffikiyatini aniklovchi boskich bulib, ushbu xodisa yoki jarayonini ayniklashdan yoki xotirada tiklashdan iboratdir.
Turtinchi boskich- xosil kilingan tenglamalar sistemasining anikligini yoki tenglamalar sonining noma’lumlar soniga mos kelishini tekshirish, masala shartida berilganlarini zarur bulib kolganda kushimcha tenglamalar tuzish uchun foydalanish, tenglamalar sistemasini umumiy kurinishda echish, ya’ni xisoblash formulasini xosil kilish.
Yakunlovchi boskich - xisoblash va izlanayotgan kattalikning son kiymatini xosil kilish, masala javobini muxokama kilish.
Masalani fizik ma’nosining matematik ifodasi anik va eng kulay bulishi kerak. Bunda masalani echayotgan ukuvchi yozilgan umumiy bunda masalani echayotgan ukuvchi yozilgan umumiy ifodalarni tushunibgina kolmay, balki ukituvchi echimnnig asosiy goyasiga kanday kilib kelgani-ni xam anik tasavvur kilishi kerak.
Navbatdagi boskich-umumiy tenglamaga bir xodisaning boshka xodisaga utish joyi yoki vaktning yoki xodisalar orasidagi boglanishlarni oydinlashtiruvchi konkret matematik tenglamalarni kiritishdan iborat. Bu ma’lumotlarning xammasi masala shartidan va savolidan olinadi. Natijada noma’lumlar soni tuzilgan tenglamalar soniga teng bulib koladi. Bundan keyin izlanayotgan noma’lumnng xarfiy ifodasini xosil kilish, xosil kilingan formulaning tugriligini tekshirish, iloji boricha boshka masalalar bilan boglanishni urnatish va bularning xammasi bajarilgandan keyin, zarur bulgan son kiymatini topish lozim.
Masalalar echishda muallim uzini oldiga kuygan bir kator mak-sadlariga erishishga xarakat kiladi.
- utilgan nazariy bilimlarni mustaxkamlash va chukurlashtirish;
- fizik konunlarni turmushda uchraydigan bir kator xodisalarga ullash ;
- fizik mikdorlarining birliklarini uzlashtirish;
Masalalar echish ukuvchilarning fanga bulgan munosabatini uzgartiradi, kizikishni ortiradi, fizikadan uzi urgangan konunlar mu-rakkab xodisalarni urganishga imkon berishini sezadi, uz bilimlarini xali mukammal emaslgini xis etib, bilim va kunikmalarni mustaxkamlash-ga xarakat kiladi.
Ukuvchilarda masala shartini analiz kilishga tugri yondashishda, masalani echishning tugri xamda ratsional uslubini tanlashning ukuv va malakalarini shakllantirishda, ukituvchilarning xizmati kattadir.
Ukuvchilarni masalalar echishga urgatishda ukituvchining faoliyati tuzilishini ikkki kismga ajratish mumkin.
Birinchi kism - nazariy kism bulib, u ukituvchining masala echish ukuvchi buyicha ta’lim nazariyasini chukur bulishini talab kiladi.
Ikkinchi kism-amaliy kism bulib, bu ukuvchilarda masala echish ukuvchini shakllantirish buyicha ukituvchining butun ish faoliyatidan iboratdir. Mana shu ikkinchi kismni amalga oshirishda ukituvchi muallimiy masalalarni xal kilishi kerak :
1. Xar bir sinfdagi ukuvchilarning fizikadan bilim doiralarini aniklashi kerak.
2. Ukuvchilarning zarur bulgan ukuv va malakalarini aniklashi kerak.
3. Ukuvchilarda ayrim amallarni bajarish ukuvini va masala echish buyicha ularning umumiy faoliyatlarini shakllantirishning ket-ma-ketligini aniklash kerak.
Nazariy kism buyicha ukituvchining faoliyatini kuyidagi elementlarga ajratish mumkin:
1. Fizikadan masala echish uslublarini aniklashtirib olish kerak. Fizikadan masala echish slubi deyilganda masala echish jarayoniga konkret yondoshish tushuniladi. Xozirgi vaktda fizikadan ukuv masalalarni echishning kuyidagi uch uslubi, ya’ni analitik, sintetik va analitik-sintetik uslublari mavjud.
2. Fizikadan masalalar echishning xamma usullarini uzlashtirib olish kerak.
"Uslub" va "usul" tushunchalarni bir-biri-dan fark kilish uchun masala echish ukuvi buyicha ta’lim nazariyasiga murojat etiladi. Fizika-dan masala echish usuli deb, u yoki bu uslubdan foydalanilayotganda amalga oshirilgan vositalar yigindisiga aytiladi.
Urta maktabda fizika ukitish boskichlarida mantikiy va eksperimental usullardan foydalanishlarda bulib, asosan matematikaning ay-rim bulimlari bilan aniklanadi va arifmetik, algebraik, geometrik xamda grafik usullarni uz ichiga oladi.
3. Ukuv masalasining va masala echish jarayonining tuzilishi va mazmunini bilish kerak.
Xar kanday ob’ektni bilishning dialektik uslubi kandaydir xodisaning sabab va okibatinigina emas, balki uning tuzilishini xam ur-ganishni talab kiladi. Ukuv masalasini echish jarayoni ma’lum boskichda aniklangan uz tuzilishiga ega buladi. Fizikadan masala echish jara-yonining ana shunday tuzilishini ukituvchining uzi bilishi va unga ukuvchilarni urgatib borishi kerak. Masalaning va masala echish jarayonining tuzilishi ta’limning ob’ekti bulib kolishi kerak.
4.Fizikadan masala echishning umumiy va konkret algoritmini uzlashtirib olish kerak. Fizikadan masala echishning umumiy algorit-mi deb, xar kanday mikdoriy masalasining echimini topish buyicha ukuvchilar faoliyatining tuzilishi deyilganda, ma’lum amallar orkali fizikadan masalalar echishning asosiy boskichlarini amalga oshirish tushuniladi.
5. Karalayotgan algoritmda uning struktur elementlarini va ayrim amallarning mazmunini ajrata bilish xamda ukitish jarayoniga algoritmni kiritish usullarini bilish kerak.
Algoritm deb, ma’lum bir tipga oid xamma masalalarni echishda ishlatiladigan amallar sistemasining muayyan tartibda bajarilishi xakidagi anik koidaga aytiladi.
Shuning uchun algoritmlar yordamida ukuvchilarda umulashgan bilim, ukuv va malakalar shakllantirish jarayoni boshkariladi.
6. Ukuvchilarni bir xil tipdagi masalalarni, kiyinlik darajasi ortib borish ketma-ketligida echishga urgatishda fizika ukitishdagi induktiv va deduktiv uslublardan xam foydalanish mumkin.
Masala echishga urgatishning muvaffakiyati ukituvchi kullayotgan ukitish uslubiga va masala echishga yondoshishga kup jixatdan boglik, chunki ukuvchilar masala echishning umumiy uslubini uzlashtirishlari yoki xar bir masalani uziga xos usul bilan echishga odatlanib kolishlari mumkin. Ukuvchilarda umulashgan ukuvini shakllantirish muammo-sini echish munosabati bilan ularda avvalo ukuv masalalarining tuzi-lishi, moxiyati va uni echish uslublari tugrisida umumlashgan bilimlar shakllantirish zarur. Ukuv masalasining funktsiyasini amalga oshirish uchun ukuvchilarda masala echish ukuvchi shakllanganlik darajasini aniklash lozim.
2. Ukuvchilarni masalalar echishga urgatishda, ularning echgan masalalarini natijalarini taxlil kilish asosida kuyidagi kamchilik-larni keltirish mumkin.
1. Ukuvchilar kupincha odatdagi masalani echish uchun zarur bulgan fizik konuniyatni aniklashda, masalaning echimini umumiy kurinishda chikarishda, oxirgi javobining son kiymatini xisoblashni tugri bajarishda, fizik kattaliklarning birlik va ulchamliklaridan foydala-nishda, javobning tugriligini taxlil kilishda va boshkalarda kamchiliklarga yul kuyadilar. Shu bilan birga masala shartini kiskartirib yozishda va ma’lum aniklikda javobni takribiy xisoblashlarda xam ba’zi kamchiliklar uchrab turadi.
2. Ukuvchilar masalaning shartini taxlil kilishda vaziyatni tasavvur kilishda, masalani echish uchun asosiy konunlarni aniklashda va masalani echishning ratsional usul va uslublarini tanlashda kamchiliklarga yul kuyadilar.
3. Yozma nazorat ishlarida shunday murakkablikda masalalar tanlanadiki, ular orkali ukuvchilar masala echishning kanday uslub va usullarini uzlashtirganliklari aniklanadi.
Ma’lumki, 8-sinfdan 11-sinfga utguncha ukuvchilarning fizikaga bulgan kizikishlari susayib boradi. Bunga sabab avvalgi sinflargi materiallar buyicha bilimlarda kamchiliklar bulishi yangi materialni uzlashtirishga xalakit beradi. Undan tashkari materialni kayta karab olishga vakt etmasligi, masala echishga katta e’tibor bermaslik va ay-rim xollarda ukuvchilarni fanga kiziktirmasdan ukitish va boshkalar bulishi mumkin.
Urta maktabda ukitish asosan akliy faoliyatdan iborat bulgani uchun uni moddiy ta’minlashga e’tibor berish kerak, ya’ni avallari axborot uzatishda kitob birdan-bir texnika vositasi bulgan bulsa, xozirgi vaktda ukuv jarayonini tashkilsh kilishda elektronika asoslari keng kullanilmokda.
Ukuv jarayonida elektron xisoblash mashinalari (EXM) ning kullanilishini notugri tushinish tufayli xozirgi vaktda ukuvchilar kalg’-kulyatorlardan foydalanganliklari uchun oddiy arifmetik amallarni mashinasiz bajara olmaydigan bulib kolganlar. Ana shunday kamchilikka yul kuymaslik kerak, ya’ni ukuvchilar matematik amallarni mustakil bajarishni bilganlari xolda ish intensivligini oshirish maksadida kalg’kulyatorlardan foydalanishlari kerak.
4. Masalani sinf doskasida va ukuvchilar daftarida rasmiylashtirishga anik misol keltiramiz.
19-Masala. Avtomobil svetafordan 50 m uzoklikda va shu vaktda tezligi 36 kmG’soat bulganda tormozlana boshlangandan 4 s utgandan ke-yin uning sevtoforga nisbatan vaziyati aniklansin.
Berilgan : Echilishi
l q 50 m SI Sanok sistemasini
v₀ q 36 kmG’soat 10 mG’s Er bilan koordi-
t q 4 c nata boshini esa -
x - ? sfetofor bilan
boglaymiz (8-rasm) Vaktning sanok a q 2mG’c boshi kilib tormozlana boshlangan vaktni olamiz

Javobi : x q 26m

a