Fizikadan masalalar

2. Analitik usul.
Masalalar echishning echishning analitik usuli murakkab masalani bir kator oddiy (analiz) masalalarga ajratishdan iborat bulib, shu bilan birga masalani echish masalada kuyilgan savolga bevosita javob beradigan konuniyatni topishdan boshlanadi. Natijaviy xisoblash for-mulasi xususiy konuniyatlarni sintez kilish orkali xosil kilinadi.
Analitik usul bilan masala echishga namuna keltiramiz.
20-Masala. Massasi 280 kg bulgan shart taxtaga tekis tezlanuvchan xarakatlanib tushadi. U birinchi 10 s ichida 35 m yulni bosib utadi. Kabina osilgan kanatning tarangligini xisoblang .
Berilgan Echilishi.
m q 180 kg Analitik usul. Masalada gap ketayotgan
t q 10 c
xodisani taxlil kilamiz. Lift
Sq35 m kanatda tushib bormokda, bu xol
F_t - ? da ogirlik kuchi (mg) past ga, kanatning taranglik kuchi F_t esa yukori yunalgan. Lift pastga xarakatlanayot-gani uchun teng ta’sir etuvchi kuch
R q mg - F_t ga teng.
Ng’yutonning ikkinchi konuniga asosan
R q ma, ya’ni mg - F_t q ma,
bu erda a - lift xarakatining tezlanishi.
Kanatning izlanayotgan tarangligi
F_t q mg - ma
bu ifodada bizga a noma’lum. Biz uni
formula yordamida topamiz. Demak,

Javob : 2500 N

Muloxazalar mantikini strelkalar yordamida tushuntiramiz.

3. Sintetik usul

Lift tekis tezlanuvchan xarakat kiladi , bundan liftga teng ta’sir etuvchi kuch Ng’yutonning II konuniga asosan
Lift pastga xarakatlanganda unga F q mg ogirlik kuchi F_T kanatining taranglik kuchi ta’sir kiladi. Bu kuchlarning teng ta’sir etuvchisi R q mg - F_t q ma buladi
bundan F_t q mg - ma q m ( g-a) q m (g- 2S G’ t³ )

Javob : 2500 N.

Kurinib turibdiki, sintetik uslub masalani echish topilishi kerak bulgan kattalikdan boshllanmasdan, masala shartidan bevosita to-pilishi mumkin bulgan kattaliklardan boshlanadi. Oxirgi formulaga izlanayotgan kattalik kirmaguncha, masalani echish asta-sekin tarmokla-nib boradi. Yukorida berilgan masalani shu uslubda echish uchun lift tezlanishini xisoblashdan boshlanadi, shundan keyin esa unga tezlanish beradigan kuchlar xisoblanadi. Bu kuchlar kanatning taranglik kuchidan va martning ogirlik kuchidan iborat buladi. Shundan keyin kanatning taranglik kuchi uchun ifoda xosil kilinadi va unga xamma oralikda topilgan kattaliklar kuyiladi.
Ammo sintetik uslubda masala echish xodisalarini taxlil kilishdan boshlanishi kerak, yukoridagi masalada-lift xarakati xarakterini taxlil kilishdan va unga ta’sir etayotgan kuchlarni aniklashdan boshlanadi. Bu fakatgina masala shartidan topish mumkin bulgan narsalarnigina emas, balki uni bu masalani echish uchun zarur bulgan kattaliklarni echish uchun zarur bulgan kattaliklarni xam aniklashga imkon beradi.
Fizikadan masalalar echishni, koida sifatida, oxirigacha etkazib kuyish kerak buladi. Ukuvchilar kupincha kerakligidan ortikcha aniklik bilan xisoblashga xarakat kiladilar. Bunda ular masala shartida berilgan kattaliklarning ulchami anikligicha kup kup jixatdan boglik ekanligini tushunmaydilar. Buni esda tutish kerak va masalalar echishda takribiy sonlar bilan ishlash koidalariga amal kilish kerak.
Olingan natijani uning fizik ma’nosi, realligi, masala shartiga mos kelishi, nuktai nazaridan bema’ni javob olib, unga tankidiy karamaydilar. Shu bilan birga ularning uzlari uz javoblarining be’maniligini bila olmaydilar. Shuning uchun masala javobini taxlil kilish istagan masalani echishning majburiy yakunlovchi boskichi bulishi kerak.
4. Masalalar echishda kurgazmali kurollardan foydalanish.
Fizikadan ba’zibir masalalarni echishda ob’ektlarini xamda jismlarni yoki xodisalarni, tasvirini, sxemalarini. Chizmalarini, tablitsalarini va boshka demonstrativ materiallarni kursatish zarur bulib koladi. Ta’limni xayot bilan boglab olib borish maksadida ukuvchilarning kunikma va kobiliyatlarini shakllantirish uchun fizikadan masalalar echishda kurgazmali kurollardan foydalanishga katta axamiyat berilmokda. Masala sifatida didaktik materiallar, ish bilan birga tajriba uchun kerakli kurilmalarni ifoda etuvchi rasmlar, mexanizm va mashinalarni tasvir etuvchi texnik asboblar bulishi mumkin. Illyustratsiyalarni ishlatishda ukuvchilar fizik kattaliklarni xisoblashni urganadilar va safollarga javob beradilar. Shu bilan bir vaktda ulchov asboblarining shkalalrini bulimlari, kiymatlarini aniklaydilar, pasportda berilganlarni urganadilar, magnit maydon tok kuchini, va karshilikni volg’tmetrning ichki karshiligini va kuchlanishni ulchaydilar. Bunday keng tarkalgan masalalarni "kurgazmali masalalar" deyiladi.
Didaktik kurgazmali kurollardan fizika masalalar echishda foydalanish uchun kuyidagi shartlarga e’tibor berish zarurdir.

1. Didaktik kartochkalarga mos keluvchi kurilmalar demonstratsion stolga yaxshi kurinadigan kilib kuyilishi kerak.

   
   

2. Didaktik artochkalarni ukuvchilar yaxshi uzlashtirib olib, undan sistemali ravishda foydalanishlari mumkin. Aks xolda sarf kilingan vakt bekorga ketib, yaxshi natija bermaydi. Kursatilgan kartochkadan VII, VIII, X sinflarda 15 ta turli masalalarni echishda foydalanish mumkin.

   
   

Masalalar echishda demonstratsion rlakatlarni tayyorlash kiyinchilik tugdiradi. Shuning uchun turli mavzulardan iborat bulgan demonstrativ maetarillardan tuzilgan epiproektsiyalardan Keng foydalanish maksaga muvofikdir (didaktik kartochkalar, rangli rasmlar, adabiyotdan olingan rasmlar va u.z.) Proektsiyalarni uncha katta bulmagan fanerga joylashtirilgan ekranlarga tushurib uni rangni mel orkali ajratib kursatish mumkin.

Ukuvchilarga mashk va masalalari diafilg’mlar asosida berish mumkin. Kupincha mikdoriy savol-javobli masalalar bulib, rasm va fotorasmlar texnik - ishlab chikarish mazmuniga ega buladi.
Ukitish-texnik vositalaridan kuyidagicha foydalanish mumkin :

1. Shaffaof plenkaga oldindan tayyorlangan masala shartlarini ekranga proektsiyalash. Bu ukituvchining mexnatini ancha engillashtirib vaktni tejashga olib keladi.

   
   

2. Ulchov asboblarining ishkalanishlar bulimlarini aniklash maksadida demonstratsiya kilishadi.Bunday shkalalarga (menzurka, dinamometr, volg’tmetr va boshkalar) kiradi.

   
   

3. Masala echishning txlil kiladi.

   
   

Ukituvchi kursatmasi bilan aloxida ukuvchilar olingan natija-arni shaffof plenka yordamida dars davomida muxokama kiladilar. Bu xam vaktni tejab sinf ukuvchilari faoliyatini aktivlashtiradi.