Fizikadan masalalar

ADABIYoTLAR

1. V.Ch.Bogdan i Dondarev i dr. Praktikum po metodiki. Resheniya fizicheskix zadach. Minsk, 1983 g.

   
   

2. Jurnal "Fizika v shkole". 1970 g.

   
   

3. A.P.Rimkevich "Fizikadan masalalar tuplami", Ukituvchi 1993 y.

   
   

Mavzu-5 : FIZIKADAN MANTIKIY MASALALARNI EChISh USLUBLARI.

Reja
1. Sifat masalalar.

2. Sifat masalalarning boskichlari.

3. Sifat masalalarning uslubiy afzalliklari.
4. Masalalar echishga namunalar.
1. Fizikadan mantikiy masalalarga shunday masalalar kiradiki, ularni echish uchun xisoblashlar talab etilmaydi. "Savol-masalalar" yoki sifatga oid masalalarning xammasi mantikiy masalalar deb ataladi.Fizik tushunchalarni shakllantirishda mantikiy masalalar muxim axamiyatga ega. Bunday tushunchaning mazmunini ochishda va ularni bir-biridan ajratishda mantikiy msasalalar bosh rolni uynaydi.Chunki bunday masalalarni echgan vaktda ukuvchilarning fikrlari matematik xisoblarga chalgimaydi, balki ularning dikkati fizik xodisa va jaraenlardagi eng muxim narsalarni xamda ular orasidagi uzaro boglanishni aniklashga jalb etiladi.

Fizikadan sifat masalalari uslubiy adabietlarda xozirgacha bunday masalalarning nomlari va ta’riflarni aniklashmagan. Bunday masalalar turlicha atalib kelingan, masalan:" amaliy masalalar", tasavvur kilish uchun savollar", “ayer masalalar", "ogzaki masalalar", "tekshirish uchun savol va masalalar " va boshkalar.

" Sifat masalalari" termini xam juda anik emas, chunki kupincha xodisalarning bir kancha xarakteristikalari tegishli mikdoriy boglanishlar orkali tushuntiriladi. Bunday termin ishlatishga sabab, shundaki, bunday tipdagi masalalarni echishda ukuvchi karalaetgan fizik xodisaning asosan sifat tomoniga e’tibor beradi.
Bunday masalalar fizika konunlariga asoslanib mantikiy fikr yuritish orkali eki grafik va eksperimental uslublarning biridan
foydalanish orkali echiladi.
2.Murakkab sifat masalalarni echish uchun esa, bir kancha sodda sifat savollarga javob topish talab etiladi. Sifat savollarga javob berish fizikaning biror konunidan , jismning xususiyatidan eki fizik katalikning ta’rifidan foydalanishga asoslanadi. Cifat savollarni echish uch boskichdan iborat buladi:

1. Masala shartini taxlil kilish ;

   
   

Masaslada keltirilgan fizik xodisani taxlil kilish; bunday taxlil asosida ukuvchi uchun fizika kursidan ma’lum bulgan tegishli konun va fizik kattalikning ta’rifi aniklanadi;

masala shartidagi ma’lumotlarni fizikaning tegishli konunlariga tadbik kilish;
Sifat masalalarni echishda uch usuldan, ya’ni evrestik grafik va eksperimental usullardan foydalanish mumkin. Ba’zi xollarda bu usullar bir-birini tuldirib, birgalikda katnashishi mumkin.
Sifat masalalarini evrestik (suxbat) usulda echish maksadga muvofik bulgan va uzaro boglangan bir kancha sifat savollari va jalb kilish kerak buladi. Sifat masalalarni taxlil kilishda u bir kancha mayda savollarga ajratiladi.Bunda masala echishning dasturi masala savoliga javobni kanday olishni aniklashdan boshlanadi.
Shunday kilib yangi savolni echish zarurligi kelib chikadi va bu echish undan keyingi uchunchi savolning echishga boglik buladi va xokazo. Ana shunday analitik ketma-ket savollarning eng oxiridagi javob masala shartidan eki fizika kursining tegishli konunlaridagi ma’lumotlardan olinadi.
Sifat masala shartlari grafik, chizma, rasm eki sxema va boshkalar yordamida berilgan bulsa, bunday masalalarni grafik usuldan foydalanib echish mumkin. Bunday masalaning eki sxemalarni tekshirishga asoslangan buladi. Masalani bu usulda echish xam masalaning shartini analiz kilishdan boshlanadi va bunday analiz jaraenida grafiklar chiziladi eki masala shartida berilgan grafik va chimalar dan foydalaniladi.
Chizmaning va fizika konunining taxlili natijalarini sintez kilish asosida masala savoliga javob topiladi. Bu usulning afzalli-
gi shundan iboratki, bunda javob kurgazmali va ixcham buladi.
Sifat masalasi savoliga javobni tajriba asosida olishda eksperimental uslubdan foydalaniladi. Bunda masala savoliga javobni eksperementdan olishi mumkin, ammo javobni eksperementdan olish mumkinki, ammo nima uchun xodisa shunday kechaetganligini tushuntirish mumkin emas. Bunday savolga javobni esa analitik- sintetik uslubga asoslanib, ogzaki tushuntirish orkaligina topish mumkin.
Fizikadan mantikiy masalalar ayrim xollarda taxlil kilinmasdan, formal belgilarga karab belgilarini formulaga oddiy tanlab kuyish bilan echilishi mumkin bulgan murakkab bulmagan mikdoriy masalalardan fark kiladi.
3.Sifat masalalarining uslubiy afzalliklari xar tomonlama kupdir:
a) urganiladigan nazariyani atrofdagi xaetga yakinlashtirish:
b) ukuvchilarni fanga bulgan kizikishlarini kuchaytirish:
v) ukuvchilarning kuzatuvchanligini rivojlantirishga erdam berish:
g) fizik konunlarga asoslanish :
d) mantikiy xulosalar chikarish .
Bu masalalarning echish uslubi fikrlashning ajoyib maktabi bulib xizmat kiladi, fizik xodisalar va konuniyatlar anik tushuntirib beradi, bilimlarni amaliy kullashga ukuvchilarni urgatadi, ukuvchilarda xisoblash masalalariga nisbatan tugri munosabat xisini tarbiyalaydi. Ularni xar kanday masalani echishni uning fizik mazmunini tugri taxlil kilishdan boshlashga urgatadi.
Ukituvchilar fizik xodisalarni xaetda amaliy kullanishini namoyish kilish sifatida sifat masalalaridan foydalanib, yangi materialni baen kilish jaraenida ularni ukuvchilar bilan birga echadilar. Bu baen etishni xamma vakt jonli kiladi, ukuvchilar dikkatini aktivlashtiradi, amaliy xarakterdagi savollarni xal etishga kizikish uygotadi. Savol -masalalar bilimlarni ogzaki tekshirishda xam, shunigdek ezma nazorat ishlarida xam muvaffakiyatli foydalanish mumkin.
Ezma nazorat ishlar uchun javoblarni murakab bulmagan rasm eki chizmalar bilan ifodalanishi mumkin bulgan masalalardan foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, suyuklikni zichligi kubning zichligidan 5 marta katta bulgan suyuklikda suzaetgan kubni chizishni taklif etish mumkin.
Kurilmaning turli rasmlari, sxemalari va boshkalari munosabati bilan bir kator kizik sifat masalalarni taklif etish mumkin. Dastur mavzulari buyicha bunday masalalarni kuplab tanlash mumkin. Bunday masalalar kuprok sifat jixatidan urganiladi. ( masalan, magnetizm, gazlarda va vakuumda elektr toki va boshk) Bu masalalar magnit induktsiya chiziklarining yunalishini aniklashga turli muxitlarda tokning volg’tamper xarakteristikalarni takkoslashga tegishlidir.
Bunday turdagi masalalar uy vazifasi sifatida xam berilishi mumkin. Ayrim sifat masalalar eksperimental masalalar turlaridan
biriga alanishi mumkin, chunki mantikiy xulosa chikarish yuli bilan bajarilgan bu masalalar kurilishi mumkin.
Fizika ukitishning biinchi boskichida sifatga oid masalalari ayniksa foydali. Ukuvchi bu masalalarni echishda matematik xisoblashlar-ga chalinmasdan, xodisalarning fizik moxiyati xakida uylaydi, bu esa predmetni tushinishida, fikrlashni rivojlantirishda, javobni mantikiy tuzishda katta axamiyatga ega.
Sifat masalalarga beriladigan javoblar xamma vakt bir kiymatli bulmasligini kayd etish kerak. Bundan tashkari ular ixcham eki keng bulishi va masalali ozmi-kupmi chukurrok tushuntirishi mumkin. Shuning uchun ukituvchi ezma nazorat ishi uchun sifatga oid xar kanday masalalarni sinfda materialni mustaxkamlashda tekshirib kurish va uyda echish uchun tavsiya etish kerak.
Sifatga oid masalalar echish uslubieti ikki asosiy guruxga bulinadi.
1) Sifatga oid sodda masalalar eki ularni ba’zida savol - masalalar xam deyiladi, ular bitta fizikaviy konunga asosan echiladi.
2) Uzida bir necha sodda masalani mujassamlashtirgan sifatga oid murakkab masalalar, unda bir necha fizikaviy konunlarni taxlil
kilishga tugri keladi.
Sifatga oid sodda masalaga namuna.
10-Masala. Kanday usul bilan polga turgan odam uzining polga bosimini ikki baravar orttirishi mumkin?
Echilishi. Xodisaning fizik moxiyatini aniklaylik. Masalada bosim suralyapti. Bosim R esa ning ana shu kuch ta’chir kilaetgan yuzaga nisbati bilan aniklanadi. Yani
Shu yuzaga ta’sir kiluvchi bosim kuchi ikki marta ortsa, bosim xam ikki marta ortadi. Odam uz kuliga uz ogirligiga teng yuk olganda ana shunday bulishi mumkin. Odam bitta turganda xam, tayanch yuzi ikki martakamayganda xam shunday bulishi mumkin.
11- Masala. Bir xil xajimli mis va ayuminiydan yasalgan ikkita kovak sharchalar berilgan. Ular bir xil ranga buyalgan, Ranglarni esa uchirish mumkin emas. Kanday kilib sharlarni ajratish mumkin ?
Javoblar: 1)Sharlarning kiya tekisliklardan sirpanib tushishdagi tezligiga karab (mis shar shar orkada koladi.): 2) ulardan chikkan tovushga karab ; 3) ularning issiklik sigimiga karab ajratish mumkin.
12 - Masala. Bir kishi arikning chap tomonidan ung tomoniga, bola esa ung tomondan chap tomoniga uti shi kerak. Ularning xar birida arikning enidan kichik bulgan taxta Kanday kilib ular bir tomondan ikkinchi tomonga uta oladi?
5 - rasm
Echilishi. Bu masalani echish uchun ukuvchi tegishli rasimni chizishi va shu asosda fikir yuritishi kerak buladi. (5-Rasm) . Masalasi muvofakiyatli echish uchun ukuvchidan momentlar koidasinigina bilish talab kilinadi.

Sifatga oid murakkab masalaga namuna.

13-Masala. Reostatning surgichining ulchagancha surganda, zanjirdagi asboblarning kursatishlari kanday uzgaradi?
Echilishi. Masala shartini taxlil kilamiz. Ampermetr zanjirdagi tok kuchini, volg’tmetr esa reostatdagi kuchlanish tushuvini kursatadi. Reostat surgichini chapga surganda uning karshiligi ortadi. Reostatdagi kuchlanish tushuvi kanday uzgaradi ? Bu savolga javob javob berish uchun butun zanjir uchun Om konuni
dan foydalanib, buni kuyidagi kurinishida xam yozish mumkin :
JRQJ₂ q E. J R q U
reostatdagi kuchlanish tushuvi bulgani uchun, E q cons t va r q sonst ekanini nazarga olib kuyidagi xulosa chikaramiz.
Javob. Reostatning surgichi chapga surilganda reostatning karshiligi kamayadi, tok kuchi ortadi. Elementning ichki karshiligida kuchlanish tushuvi j r xam ortadi reostatdagi kuchlanish tushuvi esa kamayadi.