Fizikadan masalalar

NAZORAT UChUN SAVOLLAR.

1. Kanday masalalarga sifatli masalalar deyiladi ?

   
   

2. Sifatli masalalar nima? Ta’riflari uslubiy adabiyotlarda aniklanganmi?

   
   

3. "Sifat masalalari" terminini aniklang?

   
   

4. Sifat masalalarning uslubiy afzalliklari nimalardan iborat ?

   
   

5. Sifat masalalarini echishda chizish, grafik, sxema, rasmlar kanday rolg’ uynaydi ?

   
   

6. Sifat masalalarni echish necha boskichdan iborat ?

   
   

7. Murakkab sifatli masalalar kanday echiladi ?

   
   

8. Masala sharti kanday taxlil kilinadi ?

   
   

9. Sifat masalalarni echishda necha usuldan foydalaniladi ?

   
   

10. Masalalar echish darslarini dasturlashda kanday masalalarga e’tibor berish kerak?

    
    

Adabiyotlar.

1. A.V.Usov, N.N.Turdiboev. Praktikum po resheniyu zadach. Chelyabinsk. 1985 g.

   
   

2. A.P.Rimkevich, Fizikadan masalalar tuplami.

   
   

Mavzu-6: IJODIY MASALALAR VA ULARNI EChISh USLUBLARI DEMONSTRATsION MASALALAR. TULIK MA’LUMOTGA EGA BULMAGAN MASALALAR.

Reja.
1. Ijodiy masalalarning boskichlari.
2. Ijodiy masalalarning turlari .
3. Ijodiy masalalarni echishning usullari.
4. Tulik ma’lumotga ega bulmagan masalalar.
5. Demonstratsion masalalar .
6. Masalalar echishga namunalar.
1.”Ijodiy masala” termini ostida ukuv-chilarga echilish algoritmi noma’lum bulgan masalalar tushuniladi. Uzining kuyilishi buyicha bu masalalar insonning amaliy shu jumladan tadkikot faoliyatida uchraydigan masalalarga kup jixatdan yakin.

Ularni ijodiy deb shartli aytish mumkin, chunki ular obg’ektiv yangi natija bermay, fakat sub’ektiv natija beradi. Ukituvchilarning ijodiy kobiliyatlarini rivojlantirishda ularning axamiyatiga katta e’tibor beriladi. Bu masalalar ikkita asosiy kurinishga bulinadi.

“Nima uchun “ degan savolga javob beradigan, xamda “ tadkikot “ va “ kanday bajarish mumkin” degan savolga javob beradigan masalalardir.
Fizikadan ukuv jarayonida ijodiy xarakterdagi masalalar kup bulmasligi mumkin, ammo shu bilan birga ularning ditaktik axamiyati juda katta, chunki ularning xar biri ukuvchilarning fikrlash kobiliyatlarini ustirishga muxim xissa kushadi.
Ijodiy masalalarning shartlari nikoblashgan buladi; berilganlari etishmaydi, berilganlari ortikcha buladi, yoki masalaning echilishi uchun kerak bulgan soxadan fizikaviy ma’lumotlar mutloko berilmaydi.
Uktish jarayonida bilimlarni uzlashtirishni shartli xolda turtta boskichga ajratish mumkin.
1. Tushunish- bu boskichda ukuvchi yangi materialni bilib oladi va uni tushunadi.
2. Esda saklash - bu boskichda ukuvchi materialni shunday uzlashtiradiki, u materialni kanday uzlashtirgan bulsa, shunday ma’noda kaytib aytib berishi mumkin.
3. Ma’lum xolda yoki formulalarni kullash - bu boskichda ukuvchi mazkur masalani echish uchun koida konunlar formulalarni kanday kullash kobiliyatiga ega buladi.
4. Yangi sharoitni kullash- bu boskichda ukuvchi uzida mavjud bulgan bilimlardan ijodiy masalalarni echishda foydalaniladi.
Ukitishning yakunlovchi boskichi kupincha bulmaydi.
2. Topshirik usuliga kura ijodiy masalalar tadkikot va (necha) va konstruktorlik ( kanday kilish kerak ? ) kabi turlarga bulinadi.
Ijodiy masalalarning bunday bulishini ijodkorlikning bir-biridan fark etuvchi ikkita kurinish, ya’ni ixtiro va kashfiyot il-miy va texnik ijodkorlikning xakikiy xolatiga tula muvofik keladi.
Misollar keltiramiz.
Tadkikot kurinishidagi masalalar:
Gorizontal joylashgan diskning chekkasida shayba tinch xolatda turibdi. Disk burchak tezligi asta- sekin ortib boradigan kilib ay-lanma xarakatga keltiriladi. Shunday payt keladiki, shayba diskdan sirpanib chikib ketadi. Nima uchun shayba diskdan sirpanib chikib ke-tadi. Nima uchun shayba diskdan sirpanib chikib ketishi tushuntirilsin.
14- masala. Avtomobilni tortmasdan, fakat balonlarni tekshirish bilan uning ogirligini kanday kilib aniklash mumkin ?
Echilishi: Avtomobilg’ ogirligining uning xar bir gildiragini yulga bergan bosim kuchini jamlab aniklash mumkin. Agar ballon ichidan bosim va tekis beton yoki asfaltlangan yulga ballonning tegib turgan yuzi ma’lum bulsa, bosim kuchini aniklash mumkin.
F q P S
Avtomobilg’ ballonlaridagi normal bosim 1.7 at q 1.7 10 ⁵ NG’m ²
ga teng. Faraz kilaylik ballonning yul tekisligi bilan tegib turgan yuzi. 3 m 2 bulsin, u xolda bosim kuchi
Fq 1G’7 10 5 0,03 q 5100 H , F q 5100 H.
Agar yuk gildiraklariga tekis taksimlangan bulsa, u xolda avto-mobilning ogirligiga
Rq5100 Hq20400 H.
Ballonlardagi bosimni manometr bilan ulchash mumkin.
Konstruktorlik kurinishidagi masalalar : Volg’tmetrni kanday kilib Ommetrga uzgartirish mumkin. Sxemasi chizilsin. Xisob ishlari bajarilishi va asbob yigilsin. Ommetr bulimining kiymati topilsin.
Erkin tushayotgan jismning yul grafigini avtomatik yozish uchun asbob loyixalansin.
Umumiy masalalar mikdoridan 15-20 % dan kam bulmaslik kerakligini kursatdi.
3.Ijodiy masalalalrni mazmuni va yunalishiga karab maktab fizika kursining barcha yunalishiga karab maktab fizika kursining barcha bulimlari buyicha turli xil usuldagi ijodiy masalalarni tuzish mumkin.

1. Texnikaviy xodisalarni tushuntirish yoki texnikaviy effekt olish asosida tuzilgan masalalar (14-masalaga karang).

   
   

2. Tushuntirish yoki kandaydir tabiat xodisalaridan foydalanishni talab kiladigan masaladir.

   
   

3. Ma’lum bir asbobning ishlash printsipini tushuntirish yoki yangi asbob konstruktsiyasini tuzilishini talab kiladigan masaladir.

   
   

4. Biror laboratoriya xodisasini tushuntirishnga kuyilgan shartlarni kanoatlantiruvchi xodisa modelini kurish yoki yangi xodisani topishni talab kiluvchi masalalar.

   
   

Dinamika bulimi buyicha ukuvchilarning kobiliyatlarini tekshirish uchun kuyidagi ijodiy topshiriklarni kurib chikaylik.

15-Masala. Massasi 2 t bulgan 6 mG’s tezlik bilan xarakatlanayotgan avtomobil 6000 N kuch ta’siri ostida tuxtadi. Avtomobilning tez-lanishi kanday ?
A-12mG’s² B. - 5 mG’s² V 10 mG’s² G. -3 mG’s² D.6 mG’s²
Avtomobilning tezlanishi
Tormozlovchi kuch tezlik yunalishiga karma-kar-shi bulgani uchun, tezlanish G - javobdagiga manfiy ishora bilan tugri keladi.

G - javobdagiga manfiy ishora bilan tugri keladi.

16-Masala. Avtomobilni tulik tuxtashi uchun kancha vakt kerak? (14 masalaga karaymiz)
A.8 s B. 2 c. V. 10 s. G. 6 s. D.12 s.
Tekis tezlanuvchan xarakatda xarakat vakti
t q v G’ a q 6 mG’c G’ 3 mG’s q 2 s
B - javobga tugri keladi.
17 - masala. Tormozlanish oldidan avtomobil impulg’si kanday? ( 14 masalaga karang)
A.12 kg m G’s. B. 3600 kg m G’s. V.12000 kg m G’ s. G.1000 kg m G’s D.330 kg m G’s
Avtomobil impulg’si massani tezlikka kupaytmasi sifatida aniklanadi
m v q 2000 kg 6 mG’s q 12000 kg m G’s
V - javobga tugri keladi.


4. Tugri ma’lumotga ega bulmagan masalalar.
Bunday masalalarning uziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ular uz moxiyati bilan tulik ma’lumotlarga ega bulmagan masalalar xisoblanadi. Shu nuktai nazardan masalalar ukuvchilar xaetda uchratishlari mumkin bulgan masalalarga yakinlashadi.

Amalda xamma vakt masalani echish uchun zarur ma’lumotlarni eki ulchash yuli bilan eki jadvallardan va nixoyat boshka kandaydir manba-dan kushishiga tugri keladi. Buning uchun ukuvchilarni fizika darslarida asta-sekin urganib borishi kerak buladi.

Maktabda ukuvchilarga fizik - texnik mazmundagi ma’lumotnomalardan foydalanishning boshlangich malakalarini berish maksadga mu-vofik buladi.
Ma’lumotnomalardan foydalanishning kuyidagi usullarini tavsiya etish mumkin?
a) ukuvchilar jadvallardan foydalanib darsda yangi urganilgan kattaliklarining mikdoriy kiymatlari bilan tanishadilar, bu kiymatlarni bir - birlari bilan takkoslaydilar;
b) ukuvchilar uz javoblarini tasdiklash uchun xam ma’lumotnomalardan foydalanadilar;
v) masalalar echish uchun, ayniksa son kiymatlari bulmagan masalalarni echish uchun zarur bulgan jadval ma’lumotlarini oladilar.
Ukuvchilarni ma’lumotnomalardan foydalanish malakasiga urgatishning eng samarali usuli uchinchi usul xisoblanadi. Bunday turdagi masalalarni echish ukuvchilar ishida mustakillikni ustirish uchun kup narsa beradi.
Masalan, avtomobil tirsakli valining aylanish ukidan eng uzokdagi nuktalarining chizikli tezligi va markazga intilma tezlanishini eki shu valning aylanish burchak tezligini aniklash taklif etiladi. Buning uchun ukuvchilar masalani fizik tomondan taxlil kiladilar, uni echish uchun kanday ma’lumotlar kerak bulishini aniklaydilar, shundan keyin esa jadvaldan dvigatelning vakt birligidagi aylanishlar soni-ni, porshenning yurish uzunligini topadilar va xisoblash ishini bajaradilar.
5. Demonstratsion masalalar.
Fizika darslarida demonstratsion kursatilgandan sung fizik xodisa demonstratsion masalalarda tushuntiriladi. Bunda xodisaning moxiyatini tushintirish va turli faktlar orasida eng asosiy faktlarni ajratib kursatish mumkindir.

Bunday yangi tipdagi masalarni, amalda fizikadan ekspirement ba-jarish bilan boglik bulgan sifat masalalari deb xam atash mumkin.

6. Demonstratsion masalaga namuna.
18-Masala. Stol buylab xarakatlana oladigan taglikda ipga yukcha osilgan. Yukga bir yunalishda tebrantiriladi. Birinchi xolda mayatnik erkin tebranadi. Ikkinchi xolda taglikka maxkamlangan sterjndagi tusik orkali mayatnikni tebranishi chegaralangan. Nima uchun bu xolatda mayatnikli taglik turlicha xarakterda xarakatlanadi?
Echishi. Birinch xolda tusik bulmaganda ip gorizantal yunalishi buyicha taranglaganda ishkalanish kuchi engiladi. Ip kuyib yuborilgan-da gorizantal yunalish buyicha taglikda ishkalanish kuchi taglikni ushlab turadi. (7-rasm a). Ikkinchi xolda mayatnik tusik bilan tuknashguncha taglik, xuddi birinchi xoldagi kabi xarakatlanadi. Sharcha tusikka urilganda vaktning ga kiskarishi davomida sharchaning mv impulg’s taglikka beriladi. Bu xolda ishkalanish kuchi katta gorizantal kuch bilan echiladi.
0 0
₀

₀

a) b)
Xodisaning tushuntirishga boshkaga yondashish xam mumkin. Ishning taranglik kuchining gorizontal tashkil etuvchisining ipning ver-tikal yunalishdan ogish burchagi orkali ifodalash mumkin.
T_gor q mg sin  ( 3 cos - cos ₀ ). Bundan mayatnikning maksimal ogish burchagi ₀ kanchalik katta bulsa, ipning gorizontal yunalishdagi ta-ranglik kuchi shunchalik katta buladi. Ip tusikkka urilgandan sung maksimal ogish burchagi ortadi. Tinchlikdagi ishkalanish kuchini enguv-chi urtacha gorizontal tashkil etuvchi kuch xam, uning maksimal kiymati xam ortadi. Bu esa taglikning chap tarafga siljishga olib keladi.