Folklor institutu
Tədqiqatın obyekti və predmeti
Yüklə 361,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Araşdırmanın məqsəd və vəzifələri.
- Problemin öyrənilmə dərəcəsi
- Tədqiqatın elmi yenilikləri.
4
namə mətnləri təşkil edir. Buraya DQK və digər oğuznamər aiddir. Tədqiqatın birbaşa predmeti Qazan xan obrazının mifoloji strukturu- nun öyrənilməsidir. Qazan obrazı bir obraz kimi əsasən DQK-də öz səciyyəsini tapır. Lakin DQK-dən kənar digər örnəklərdə Qazan xan haqqında əlavə bilgilər mövcuddur. Elə bu səbəbdən də Qazan xan obrazının öyrənilməsində DQK əsas yeri tutur, əlavə bilgi gətirən dastan və mənqəbələr isə tədqiqata vasitəçi örnəklər kimi cəlb olu- nur.
Araşdırmanın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqat işinin yazıl- masında başlıca məqsəd Qazan xan obrazının örnəyində oğuz-türk mədəniyyətinin arxaik düşüncə tərzindən müasir ictimai-ədəbi davranış spesifikasına uyğun şəkildə adaptasiya olunmasını izləmək, qədim tarixi keçmişə malik olan türk xalqlarının, xüsusilə də Oğuz türklərinin obraz vasitəsilə epos mədəniyyətinə malik olan bir toplum kimi əski və çağdaş dünyagörüşünü, ictimai-siyasi-sosial təşkilat institutunu diqqətdə saxlamaq, oğuzların mifoloji baxışlarının vahid kompleks səviyyədə mövcud olduğunu, kosmoqonik və etnoqonik sistemə malik bir mədəniyyət hadisəsi kimi obraz arealında bir daha müəyyənləşdirmək və oğuz epik ənənəsinin şifahi və yazılı örnək- lərinin uzunəsrlik bir tarixi prosesdən keçdiyini struktur laylar səviyyəsində bərpa edib aşkarlamaq olmuşdur. Bu tədqiqat işində qarşıda duran vəzifələr aşağıdakı kimi həyata keçirilmişdir: – Oğuz epik ənənəsinə və qeyri-oğuz epik ənənəsinə daxil olan əsərlərdə Qazan obrazının məlumat səviyyəsində səciyyələn- dirilməsi üçün epik, mənqəbəvi əsərlər tədqiqata cəlb olunmuşdur; – Obrazın struktur səviyyələrinin aşkarlanması üçün tədqi- qatda olan mətnlər qeyri-ənənəvi formada, struktur-semantik təsnifat prinsipinə əsasən öyrənilmişdir; – Mövzu, motiv və mifologemlər folklor, sənət, dil və düşüncə səviyyəsində izlənilmişdir; – Obrazın mifoloji strukturunun aşkarlanmasında əski ritual və ayinlərin spesifikasının qismən öyrənilib tədqiqatda diqqətdə saxlanması nəzərdə tutulmuşdur; – Diqqətdə saxlanan ədəbi mətnlər sinxron və diaxron istiqamətdə tədqiqatın baxış bucağına çevrilmişdir. 5
ən əhatəli şəkildə türk alimi Ali Duymaz “Bir dastan kahramanı Salur Kazan” əsərini yazmışdır 1 . Lakin Qazan xan haqqında ümumi bilgilər verən bu əsər də mövzumuzla sıx bağlı deyil. Çünki bu əsər Qazan xan obrazını ümumi şəkildə səciyyələndirir. Ə.B.Ərcilasunun yazdığı “Qazan xan kimdir” məqaləsi də Qazan xan obrazının mifoloji səviyyəsini deyil, tarixi səviyyəsini araşdırır 2 .
T.Hacıyev “Dədə Qorqud: Dilimiz, düşüncəmiz” əsərində Qazan xan obrazının mifoloji strukturunu qismən olsa da, əhəmiy- yətli şəkildə tədqiqata cəlb etmişdir 3 . Ş.Cəmşidov da Qazan xan obrazının əsasən tarixi aspektdən öyrənilməsinə can atmış, Qazan xanı Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Babəklə müqayisə etmişdir 4 . Mövzumuza birbaşa aidiyyəti olan ən geniş əsər B.Abdullanın “Salur Qazan” monoqrafiyasıdır. Tarixi- müqayisəli metod əsasında işlənmiş bu əsərdə müəllif Qazan xan obrazının mifoloji səviyyəsini Oğuz-türk epik ənənələrində diqqətə- layiq şəkildə araşdırmışdır 5 . M.Seyidov Qazan xan adının etimo- lojisinə baş vurmuş və özünəməxsus şəkildə Qazan xan obrazının dayandığı mifoloji bünövrənin əhəmiyyətli əsaslarını açıqlamış, Qazan xan haqqında qismən bilgi versə də, qorqudşünaslığa qiymətli töhfə bəxş etmişdir 6 .
Qazan xan obrazının mifoloji səviyyəsinə aid qismən bilgilər çərçivəsində K.Abdullayev də “Gizli Dədə Qorqud” əsərində toxunmuşdur 7 . Qazan xan obrazının mifoloji strukturunu struktur-semantik metod əsasında araşdıran S.Rzasoy “Oğuz mifinin paradiqmaları” əsərində obrazın mifoloji təməlini əhəmiyyətli şəkildə tədqiq etmişdir
8 .
1
Duymaz A. Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: 1997.221s. 2 Ərcilasun Ə.B. Salur Qazan kimdir?// «Dədə Qorqud» jur. 2003, № 2, s. 3-18. 3
4
Cəmşidov Ş. «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı: Elm,1977, s 10.
5
6
Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Yazıçı, 1989, s 124-125. 7
8
Rzasoy S. Qğuz mifinin paradiqmaları. Bakı: Səda, 2004, 200 s. 6 Dissertasiyada obrazla bağlı bütün mövcud araşdırmalar diqqətlə öyrənilmiş, onların nəzəri-metodoloji, faktoloji təcrübəsinə konkret şəkildə istinad olunmuşdur. Tədqiqatın elmi yenilikləri. Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazı indiyə qədər üç aspektdən öyrənilməyə çalışılmışdır: Epik, tarixi və mifoloji aspekt. Lakin bu tədqiqat əsərinə qədər həmin araşdırmaların, demək olar ki, tamamı yalnız tarixi-müqayisəli və ənənəvi-təsviri tədqiqat prinsiplərinə uyğun aparılmışdır. Elə bu səbəbdən də Qazan xan obrazının oğuz epik ənənəsində bütünlüklə öyrənilməsi mümkün olmamışdır. Çünki struktur-semantik tədqiqat üsuluna əsaslanmadan Qazan xan obrazının mifoloji semantikasının kompleks şəkildə öyrənilməsi mümkün deyil, yalnız müəyyən süjetüstü komponentlərin araşdırmaya cəlb olunması imkan verə biləcək səviyyədədir. Bu natamamlığı nəzərə alaraq bu tədqiqat işi tarixi-müqayisəli metodla yanaşı, struktur-semantik aprobasiya vasitəsilə Qazan xan obrazının oğuz epik ənənəsindəki sistematik rolunu aşkarlamağa xidmət göstərmişdir. Tədqiqatda: – Qazan xan obrazının mifoloji strukturu Oğuz mifoloji dünya modelinin üzvi struktur ünsürü olaraq araşdırılmışdır; – Obrazın epik-mifoloji səviyyəsi aşkar edilmişdir; – Qazan xan obrazının epik-tarixi səviyyədə aparılması aydınlaşdırılmış, tarixi aspektdə araşdırılmasını isə epik tələbatın qanunauyğunluğunun inkar etməsi aşkarlanmışdır; – Tədqiqatda elm aləminə mətnaltı laylardan struktur- semantik səviyyədə bərpa edilmiş üç mifologem təqdim olunmuşdur. –Araşdırmada elmi ictimaiyyətə süjetüstü və süjetaltı mətn strukturu səviyyəsində üç motiv bərpa olunub təqdim olunmuşdur. Tədqiqat işində DQK-dən struktur-semiotik yanaşma əsa- sında mətnüstü və mətnaltı araşdırma nəticəsində bütöv bir süjet (süjetaltı süjet) bərpa olunub təqdim olunmuşdur. Bu süjet xətti “Uruzun xaqan edilməsi” şərti adı ilə “Xan Uruzun ağası” təyinində diqqətə çatdırılmışdır. İşdə Qazan xan obrazının ritual-mifoloji strukturu aşkarlan- mışdır. Araşdırmada Qazan xanın bir obraz kimi yalnız bədii təcəssüm olması inkar olunmuş, həm bədii-epik, həm mifoloji, həmçinin tarixi bilgilərin informator təfəkkürünün süzgəcindən keçib müxtəlif laylar səviyyəsində struktur təşkil etməsi bərpa olunmuşdur.
Yüklə 361,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|