Folklor institutu
Yüklə 361,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ Vərəsəlik hüququ”
- Dissertasiyanın əsas müddəaları aşağıdakı məqalələrdə öz əksini tapmışdır
- Атиф Исламзаде ОБРАЗ ГАЗАН ХАНА В ОГУЗСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ТРАДИЦИИ Резюме
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА На правах рукописи
- ОБРАЗ ГАЗАН ХАНА В ОГУЗСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ТРАДИЦИИ 5719.01 – Фольклористика
21
Qalın Oğuz təyini işləndikdə isə Türküstanın dirəgi təyini işlənmir 1 . Demək, Qazan və Bayındır xan Türküstanın dirəyi olmaqla nəinki epik kontekstdə, həmçinin tarixi kontekstdə bütün türk məmlə- kətlərinin arxası, əsası, dirəyi kimi təsadüfən DQK mətnində işarə- lənmir. Bu status göstəricisi olub xan öyüncləri cərgəsində yer almaqla xaqanlıq mərtəbəsini işarələyir. Son olaraq onu qeyd edək ki, “Türküstanın dirəgi” təyini “Qalın Oğuzun dövləti” təyini ilə müqayisədə bir qədər geniş ərazi vahidi olaraq götürülsə də, eyni mahiyyət daşıyır. Elə bu səbəbdən bu təyinin haqqında geniş bəhs açmağa ehtiyac hiss etmirik. Tədqiqatın ikinci fəslinin “Ritual-mifoloji model” adlanan ikinci yarımfəslində Qazan xan obrazının ritullara söykənən mifoloji strukturu aşkarlanır. Qazan xan obrazının ritual-mifoloji səviyyələri elə onun xanlıq statusunda cəmlənir və bu statusdan qopan hissələr Qazan xan obrazını bütünlüklə Oğuz epik ənənəsində səciyyələndirir. Qazan xan obrazının ritual kodeksin rəsmi daşıyıcısı kimi iştirak etməsi mütləq onun xan statusundan keçir. Çünki ritualların təşkili xan, xaqan tərəfindən həyata keçirilir, icraçılığı isə ruhani funksiyada çıxış edən şəxslər vasitəsilə baş tutur. Qazan xanın xan statusu DQK- də ritual səviyyədə, eyni zamanda mətnüstü təsviri mövzu, süjet və motiv səviyyəsində əsasən aşağıdakı şəkildə aşkarlanır: 1. Xan öyüncləri (təyinlər) 2. Ov ritualı 3. Dua ritualı 4. Vərəsəlik törəsi 5. Yəğma ritualı. Xan təyinləri, yaxud xan öyüncləri barədə əvvəldə bəhs açarkən aydın oldu ki, digər mövzulara da bu təyinlərdən keçidlər vardır. Elə bu səbəbdən də digər məsələlər haqqında qısaca bilgi vermək ehtiyacı yaranır. İlk öncə diqqəti “Ov ritualı” cəlb edir. DQK-də aşkar görünür ki, ov ayini, daha doğrusu kütləvi ov icrası xan statusuna aid olan şəxslərin ixtiyarındadır. Misal üçün, ov hüququ Bayındır,
1
Kitabi-Dədə Qorqud/müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı,1988, s 63,95,42.
22
Qazan, Dirsə xanda görünür.Bu ov ritualının yalnız xanlar tərəfindən həyata keçirilə biləcəyini göstərir. Qazan xan obrazı Oğuz mifinin paradiqması kimi ov aktının obrazlaşmasında da Oğuz mifinə bağlanır. Oğuz kağanın kağan statusunun əsas funksiyasından biri kimi ova çıxması, gərgədanı, şunqarı ovlaması DQK boylarının ov səhnələri üçün arxetip rolunu oynayır. Qazan xanın xan statusunu ifadə edən əhəmiyyətli hadisələr- dən biri də “Dua ritualı”dır. Bu, Qazan xanın Oğuz cəmiyyətində nə qədər mühüm yer tutduğunu göstərir. Biz dua ritualını diqqətə çatdırarkən məlumdur ki, əsasən Dirsə, Boybörə və Baybicanın düşdüyü çətin situasiyanı nəzərdə tuturuq. Oğuz xanına bəd dua edib onu soy aktının iştirakında aktiv olmağa çağıranların başında xanlar xanı Bayındır xan dayanır (I boy). Baybörə və Baybicanın eyni aktda iştirak etməsinə müsbət aurada fəallıq göstərənlərin başında Qazan xan dayanır (III boy). Qazan xanın xan statusunun təcəssümü olan “Vərəsəlik hüququ” haqqında da epik ənənədə söhbət gedir. Ova çıxarkən Aruz Qazana deyir: “Ordun üstünə kimi qorsan? Qazan aydır: “Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstünə tursun” 1 . Biz hakimiyyət uğrunda mübarizənin bu şəkildə üzə çıxan gizli və açıq əlamətlərini görməklə bərabər, yalnız onu deyək ki, bu gərgin situasiya xan statusuna aid olan taxta varis təyin etmə (vərəsəlik) vəzifəsi üzərində qurulur. Demək, Qazan xanın xan statusunu səciyyələndirən hadisələrdən biri də vərəsəlik aktıdır ki, bu struktur və epik səviyyədə mühüm məsələləri dastanda açıqlayır. Qazan xan obrazının ritual-mifoloji strukturunun əsasında dayanan “Yəğma ritualı” əsas olaraq Aruz-Qazan ziddiyyətləri üzərində qurulur.Yəğma ritualı ən geniş səviyyədə XII boyda özünü göstərir: “Üçoq, Bozoq yığnaq olsa, Qazan evin yəğmalardı. Qazan gerü evin yağmalatdı. Əmma Taş Oğuz bilə bulınmadı. Həmin İç Oğuz yağmalatdı.” 2 .
1
Kitabi-Dədə Qorqud/müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı, 1988, s 42. 2
Kitabi-Dədə Qorqud/müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı, 1988, s. 123.
23
Bu mətn aydın göstərir ki, süjet üstündə Qazan xanın evinin yağmalanması aktı süjetatı struktur laylarda daşlaşmış arxaik ritualdan xəbər verir. Qazan xan obrazının Oğuz epik ənənəsində, əsasən də DQK- də müxtəlif mifoloji-ritual səviyyəsi diqqət çəkdiyimiz kimi “xan təyinləri” kompleksində daha əhatəli şəkildə aşkarlanmışdır. Oğuz mifinin paradiqması kimi Qazan xan obrazının ritual-mifoloji strukturu elə Oğuz ritual-mifoloji strukturunun tərkib hissəsidir. Dissertasiyanın “Nəticə” hissəsində tədqiqat zamanı əldə edilmiş başlıca elmi müddəa, mülahizə və qənaətlər ümumiləşdiril- miş, mövzunun tarixi-müqayisəli və struktur-semiotik metodlar əsasında aparılan tədqiqinin yekun elmi nəticələri diqqətə çatdırıl- mışdır.
əksini tapmışdır:
1. “Dədə-Qorqud Kitabı”nda siyasi idarəçilik uğrunda müba- rizə və varis problemi / “Dədə Qorqud” jurnalı. Elmi-ədəbi toplu. IV (5) Bakı: Səda, 2002, s. 26-35 2. Qazan xan epik düşüncə və tarixi gerçəklikdə / “Dədə Qorqud” jurnalı. Elmi-ədəbi toplu. II (15) Bakı: Səda, 2005, s. 20-28. 3. Mif: araşdırmalar, müddəalar / Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə”. IV uluslararası Folklor konfransının materialları” Bakı: Səda, 2006, s. 500-504 4. Oğuz epik ənənəsində folklor missiya daşıyıcılığı / Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə”/ V uluslararası Folklor konfransının materialları. Bakı: Səda 2007, s 82 5.”Dədə Qorqud Kitabı”nda Oğuznamə/ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. XXV kitab. Bakı: Nurlan, 2007, s. 96-105.
6.Oğuz epik ənənəsində transmissiya: Oğuz Xaqan, Ata Qorqud, Qazan xan”./ Dədə Qorqud jurnalı IV (29) Bakı: Nurlan, 2008, s. 51-70 7.Oğuz invariant strukturunun ritual-mifoloji səciyyəsi kimi “Tülü quşun yavrusu” təyini” / “Dədə Qorqud” jurnalı. Elmi-ədəbi toplu. III (32) Bakı: Nurlan, 2009, s. 41-53 24
8.A.İslamzadə. “Amit soyunun aslanı” Qazan xan obrazının mifoloji strukturunun funksional təyini kimi”./ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XXX kitab, Bakı: Nurlan, 2009, s. 47-63
9. “Epik gelenekte Salur Kazan karakteri Salurun kendi rolünde” (Türkiyə türkcəsində) Motif Akademi. Halk bilimi dergisi. 2011/1 Azerbaycan özel sayısı, s. 112-120. Ankara. Türkiye. 10.Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının “Bizə miskin umudı”səciyyəsi./ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XL kitab, Bakı: Elm və Təhsil, 2012, s 108-135 11. Oğuz epik ənənəsində Salur Qazan obrazının Xan statusu/ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XLI kitab, Bakı: Elm və Təhsil, 2013, s 138-143 12. Oğuz epik ənənəsində “ Qaracuğın qaplanı” xan statusunun funksional göstəricisi kimi / “Dədə Qorqud” jurnalı. Elmi-ədəbi toplu. IV (45) Bakı: Nurlan, 2012, s. 3-17
25
Atif Islamzade Gazan khan character in Oghuz epic tradition Summary
The investigation consists of introduction, two parts, conclusion and the list of used literature. In the introduction of the dissertation work the actuality of the subject, the object, the aim, duties, the investigating level of the problem, the scientific innovation, the theoretical-methodological principles, the theoretical- applied importance are determined. In the first part of the dissertation work called “The functional status of Gazan khan character in Oghuz epic tradition” in the examples of artistic-historical-mangaba (mangaba is the legend describing the life style and behavior of the religious people) which includes into Oghuz epic tradition the status of khan, the semantic of zoo-mythological and anthropo-mythological models are investi- gated, the semantic levels of some attributes as the indicator of khan status included in the mould of “Khan oyunju” are presented. In the second part called “The social-mythological model and ritual-mythological structure of Gazan khan character” in order to discover the mythological structure of Gazan khan in Oghuz epic tradition the analysis are investigated in the social-mythological and ritual-mythological contexts, the social-mythological approach gives us to discover the lays of social- mythological structure of the character, but the ritual-mythological approach gives us the opportunity to discover the ritual-mythological levels. In this part the other kinds of titles called “Khan oyunju” are attracted to the investigation. Because these titles can project the khan status of Gazan khan. At the same time these words being the code key in the text can common the different activities of Gazan khan character in Oghuz epic tradition. Looking through the text one can meet the khan oyunju titles in the text. That is why there is a need to form these titles systematically. Just these titles forming the foundation characterize the character of Gazan khan as a character. In the conclusion the scientific conclusions and total thesis are generalized and in order to full fill the new investigations the perspective directions of the subject are determined.
26
Атиф Исламзаде ОБРАЗ ГАЗАН ХАНА В ОГУЗСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ТРАДИЦИИ Резюме Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы. Во введении представлена актуальность темы, объект и предмет, цель и задачи исследования, степень изученности проблемы, показаны научная новизна, теоретически- методологические основы, теоретическая и практическая значимость работы. В первой главе «Функциональный статус образа Газан хана в огузской эпической традиции» исследуется семантика зоомифологии- ческой и антропомифологической модели, статус хана образа Газан хана художественно-историко-мангабави образцами, имеющими место в Огузской эпической традиции. В этой главе также представлена одна часть признаков (атрибутов) семантических уровней, включенных в форму «хвастунов Хана» как показателя статуса хан. Во второй главе «Социо-мифологическая модель и ритуально- мифологическая структура образа Газан хана» в социо-мифологических и ритуально-мифологических контекстах проводится анализ для выявления мифологической структуры образа Газан хана в Огузской эпической традиции. Социо-мифологический подход дает нам возможность для выявления слоев социально-мифологической структуры образа, а ритуально-мифологический подход – ритуально-мифологических уровней. В данной главе также рассматривается определенная часть других признаков (атрибутов) - титулов «хвастунов Хана», потому что в целом эти признаки (атрибуты) могут спроектировать статус хана Газан хана. В то же время эти слова в роли кодовых ключей в тексте в целом охватывают в себе различную деятельность образа Газан хана в Огузской эпической традиции. С какой стороны не рассматривался бы текст, все равно приходится сталкиваться с признаками (атрибутами) хвастунов хана. По этой причине появляется необходимость исследования в последовательной форме данных признаков (атрибутов). Именно эти сос- тавляющие основу признаки (атрибуты) характеризуют образ Газан хана как образ. В заключении диссертации представлены научные выводы и обобщены итоговые положения, сделанные в ходе исследования, а также определены перспективные направления темы для новых исследований.
27
НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА На правах рукописи АТИФ ИСЛАМ оглы ИСЛАМЗАДЕ ОБРАЗ ГАЗАН ХАНА В ОГУЗСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ТРАДИЦИИ 5719.01 – Фольклористика А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание ученой степени доктора философии по филологии Баку-2013 Yüklə 361,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|