Folklor institutu
Yüklə 361,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Qonur atın iyəsi»
12
F.Sümər L.V.Toğana istinadən onun örnək göstərdiyi Ş.Ə.Yəzdinin “Zəfərnamə” əsərində Karacuk (Qara-cuq) dağından söhbət getdiyi və bu dağın M.Qaşqarinin və Ə.Bahadır xanın bəhs etdiyi eyni dağ olduğu, sonra isə adının Kara tay adlandırıldığı barədə bəhs açır 1 . T.Hacıyev Qaracuq dağını Qarabağın indiki Xocavənd ərazisindəki dağ silsiləsi olaraq göstərir.Eyni zamanda müəllif Qaracuğun qaplanı təyinini sistematik olaraq götürərək bu təyində Qazan xanın atasının və Bayındırın adları ilə yanaşı Qaracuq Çobanın adının da bəylik alandan sonra ən qüvvətli şəxs olaraq bu sistemə daxil olduğu və Qazan xanın ondan da üstün olduğunun işarəsi olaraq Qaracuğun qaplanı olması qənaətinə gəlir 2 . S.Babayev, N.Babayev Qaracuğun Naxçıvan şəhərinin cənu- bunda qədim kənd olduğunu və təyinin bu kəndlə bağlı olduğunu iddia edir 3 . F.Sümər ərəb coğrafiyaşünası, səyyah əl-İstəxriyə istinadən Qaracuğun (Karaçuk) “Sır-dərya çayının orta yatağındakı Fəraq olduğu fikrini irəli sürür və XI əsrə qədər Fərağın Karacuk adı daşıdığını qeyd edir. Bizim fikrimizcə, Qaracuq sözünün toponim və hidrotopo- nim olaraq götürülməsi (dağ, kənd, şəhər, çay sahili) və s. anlayışlar konkret bir məkanı deyil, bütün Oğuzu (DQK-də Qalın oğuzu) modelləşdirir. Bizim fikrimizcə Qaracuq dağ deyil, Qara Uçuq olaraq Oğuz boy birləşməsidir, iki tayfadan biridir. Lakin dağ assosiasiyası həm bu adın şərəfini yüksəldir, həmçinin Oğuz düşüncəsində eyni anlam daşıyan mənaları məqsədə doğru yönəldir. Qazan xan obrazının mifoloji semantikasının aşkarlanması istiqamətində «Qonur atın iyəsi» qəlib-formulunun təhlili göstərir ki, bu məna vahidi bir mənsubiyyət işarəsidir. Xan təyini kimi dərəcə müəyyən edir. Şəriksiz təyindir. Yalnız Qazan xana məxsusdur. Qaraca “Çobanın üç yasar tana dərisindən sapanının ayasıydı” 4
1
Sümər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992, s 55,56. 2
Hacıyev T. Dədə Qorqud: dilimiz və düşüncəmiz. Bakı: Elm, 1999, s 7,32. 3
Kitabi Dədə Qorqud Ensiklopediyası. İki cilddə, II cild. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, 2000, s 171.
4 Kitabi-Dədə Qorqud / Müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı,1988. s 48.
13
deyilməklə “ayası” sözünün sapandın əsas hissəsi mənasında işləndiyini görürük. H.Araslı “aya” sözünü, yiyə, sahib (Qonur atın ayası) və sapandın daş qoyulan yeri (sapandın ayası) kimi təqdim etməklə məhz bu sözlərin omonim oldğunu göstərmişdir 1 . Sapandın əsas hissəsi onun daş qoyulan yeridir və mətn özü sapandın ayasını digər yerləri ilə müqayisədə əsas hissə kimi diqqətə çatdırır: “Çobanın üçyasar tana dərisindən sapanının ayasıydı, üç keçi tüyündən sapanının qollarıydı. Bir keçi tüyündən çatlağucıydı. Hər atanda on iki batman taş atardı” 2 . Sapandın ayası digər yerləri ilə müqayisədə daha böyük heyvan dərisindən hazırlanmaqla və ayası tərəfindən heyrətamiz şəkildə on iki batman daş atmaqla məhz ayası sözünün əsas hissə anlamını mətn lüğətində təsdiqləyir. Elə təbiətdə də bu sözün əsas hissə anlamında botaniki sahələrdə işləndiyini görürük. Bu barədə oxuyuruq: “Yarpaq, adətən, fizioloji prosesləri yerinə yetirən enli ayadan və ayanı zoğa birləşdirən saplaqdan ibarətdir. Ayası olmayan yarpaq oturaq yarpaq adlanır” 3 .
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu söz əlin içi kimi izah olunmaqla yenə də əsas hissə anlamında olduğu görünür. Əlin barmaqlardan başqa olan hissəsi aya adlanır 4 . Məhz bu söz bir söz birləşməsində omonim olaraq iştirak edib, həm Qonur atın ayası olan Qazanın onun yiyəsi, sahibi olmasını göstərir, həmçinin Qazanı qonur atın əsas hissəsi kimi strukturda işarələyir. “Əyə” omoniminin “əsas hissə” ilə əlaqədar mənasına gəlincə, həm strukturda ritual- mifoloji dünya modelinin Oğuz variasiyası olaraq, həmçinin tarixi- dialektik mərhələnin nümayişi kimi təzahür edən atın bir hissəsi olmaq epik mətnin ifadə planında “At igidin yarısıdır”, yaxud “At igidin yarısından artıqdır” kimi kliseləşmiş deyimlərdə özünü göstərir.
1
2
Kitabi-Dədə Qorqud / Müqəddimə, tərtib və transkripsiya F.Zeynalov və S.Əlizadənindir. Bakı: Yazıçı,1988. s 48 3
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə, V cild. Bakı: 1981, s 90 4 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Tərtib edən Orucov Ə. 4 cilddə, I cild. Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, Bakı, 1964, s 67.
14
Qazan xan Qonur atın ayası (yiyəsi və yarısı) olması ilə obrazlar sisteminin mərkəzi obrazı olmasını işarələyir. Məhz Qonur atın Qazan xanın təyinləri arasında yer tutması da psixi-assosiativ şəkildə bu niyyətə xidmət edir. Belə görünür ki, Qonur atın yiyəsi Qazan yox, bir başqası olsa idi onun yüksək statusu diqqət çəkə bilərdi. Elə buna görə də Qazan xanın yiyəliyi də təsadüfi xarakter daşımayıb Qazan statusunun üstünlüyünü təkrar informativ səviy- yədə təsdiqləyir. Dissertasiyanın birinci fəslinin “Antropomifoloji model” adlanan ikinci yarımfəslində Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının mifoloji strukturunun öyrənilməsi üçün antropomifoloji modellərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunlardan “Ulaş oğlı”, “Xan Uruzun ağası”, “Bayındır xanın göygüsi” və Salur (Qazan) təyin- qəlibinin öyrənilməsi ehtiyacı meydana gəlmişdir. Bunlardan ilk öncə diqqəti “Ulaş oğlı” təyin-qəlibi cəlb edir. Bu, hər şeydən öncə soy işarəsidir, atanı inikas edir; əcdadı (Oğuzu) assosiasiya edir. Epik mətndə Qazan xanın “Ulaş oğlı” bildirilməsi təsadüfi xarakterdə deyil. Qazan xan Salurlardan olduğuna görə Salurlarda şərəfli ad sayılan Ulaşın onun atası olaraq mətnə düşməsinə ən azından ona görə ehtiyac var ki, Qazanın xanlıq şərəfini əsaslandırsın. Rəşidəddin “Oğuznamə”sində “Ulaş” adı çox hörmətlə xatırlanır: “Salur boyundan olan Ulaş və Ulad adlı iki nəfər” Oğuz xanın nəvəsi kimi göstərilən Dib Yavqu ilə görüşür və Dib Yavqu onlar haqqında deyir: “Məmləkəti olduğu kimi saxlaya bilmək bilik və bacarığı göz qabağında olan bu iki kəsin sözünə qulaq asmaqla mümkün olar” 1 . Əbdülqazi “Oğuznamə”sində isə iki şəxsin deyil, yalnız Ulaşın haqqında bilgi verilir 2 . Təbiidir ki, belə bir mühüm şəxsiyyətin (Ulaşın) Qazan xanın atası olması onu həm Oğuz zamanına yaxın- laşdırır, həm Oğuza soy baxımından yaxın edir, həmçinin “Qalın Oğuzun dövləti” olmasının şərəfini təmin edir.
1
R.M.Şükürovanındır. Bakı: Azərbaycan Dövlət NPB, 1992. s 41.
2 Əbülqazi Bahadır xan. Şəcəreyi-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı)/ Rus dilindən tərcümə edən ön söz və illüstrasiyaların müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı.Bakı:Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, NPB, 2002, s 73.
Yüklə 361,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|