Folklor institutu
Yüklə 361,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Bayındır xanın göygüsi”
- Salur (Qazan)”
15
Halbuki Əbülqazi “Şəcəreyi-Tərakimə”də nəsil şəcərəsini göstərərkən Qazan xanın atasının Ulaş deyil, Enkeş olduğunu göstərir. Lakin Əbdülqazidə də məlumatlar çox ziddiyyətlidir. Ulaş haqqında eyni məlumatı verən Ə.Bahadır xan Enkeşi gah Qazan xanın kəndxudası, gah da atası kimi göstərir 1 . Ancaq buna baxmayaraq, bir fakt maraqlıdır ki, hər iki Oğuznamə yazarı mənqəbəçi olaraq Ulaş haqqında verdikləri məlumatda onun Oğuz xanı gördüyü və ona yaxın olduğu barədə eyni hadisəni təsvir edir ki, bu da Qazan xana epik obraz olaraq xüsusi dəyər verir. Qazan xan obrazının öyrənilməsi istiqamətində “Xan Uruzun ağası” qəlib modelinin təhlili göstərir ki, bu, ilk növbədə soy və mənsəb işarəsidir. Ali təsisatı ifadə edir. “Xan Uruzun ağası” təyini yalnız Qazan xanın oğlunu ifadə etmək üçün xan öyüncləri cərgəsində yer alır. Lakin Qazan xana məxsus olan bu təyin Bayındırı da təyinlərin şərikli tərəfi kimi assosiasiya edir. Çünki Bayındır xan da Xan Uruzun babasıdır. Elə bu təyin III boyda Osmanlı türkcəsinə uyğun olaraq Xan Uruzun ağası deyil, Xan Uruzun babası şəklində əlyazma nüsxəsində işlən- mişdir 2
sında deyil, baba mənasında da işlənə bilər. Təbiidir ki, biz bu oxu- nuşu iddia etmirik. Mətn bu sözün Qazan xana ünvanlanan Osmanlı türkcəsinə uyğun “ata” sözünü aydın göstərir. Lakin Bayındır xan təyinlərin şərik tərəfi və Xan Uruzun babası olduğuna görə bu təyin sözlüklərin fərqli dil faktını situativ fakta çevirərək Qazanla birgə Bayındırı da göz önünə gətirir. Qazan xanın “Xan Uruzun ağası” təyini xaqan Bayındırdan sonra Uruzun atası olaraq xan Qazanın yüksək statusunu göstərir. Bu anlamda bu öyünc xan öyüncü cərgəsinə daxil olur, xan Uruzun ağası və xan Uruzun ağası olmaq xüsusi bir dərəcəni müəyyən etdiyi üçün xan təyinləri arasında yer alır. Oğuz mifinin paradiqmatik
1
tərcümə edən ön söz və illüstrasiyaların müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı:Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, NPB, 2002, s 76, 97, 100. 2
s 511 (110). 16
təzahürü olaraq bu təyin kosmoloji-etnoqonik Oğuz strukturunun soy aktı üzərində dayanmasından qaynaqlanır. Qazan xanın mifoloji semantikasını açıqlayan “Bayındır
(əqrəbalıq) işarəsidr, status göstəricisidir. İlk növbədə bu onu göstərir ki, Qazan xan Bayındır xanın qızını almışdır, bu səbəbdən də onun küyəküsidir. Demək küyəkü indiki kürəkən sözünün daha arxaik şəklidir. Bəs nə üçün Qazan xanın təyinləri arasında Bayındır xanın küyəküsi olmaq təyini yer alır? Çünki əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi Qazan xanın öz statusundan əlavə ona artıq dərəcə bəxş edən digər statuslar da bu təyinlər cərgəsində ritual etiketi olan xan öyüncləri kimi yer almaqdadır. Xan Uruzun ağası olmaq Qazan xana şərəf bəxş etdiyi kimi, Qalın Oğuzun xaqanı xanlar xanı xan Bayındırın kürəkəni olmaq statusu əlavə dərəcə qazandırır və Qazan xanın ali dərəcəsini ifadə edir. Qazan xanın Bayındır xanın küyəküsi (göygüsü, köygüsi) olmasının nə üçün xan öyüncləri cərgəsində yer tapması mətn tədqiqində aydın olur. Burada xaqana (Kağana) bağlanmaq ənənəsi vardır ki, bu bütün türk dövlətçilik tarixində, mifoloji-ictimai-kütləvi ədəbiyyatlarda xüsusi təyinat olaraq özünü göstərir. Özünü soy mər- təbəsi ilə Oğuz xana və s. xaqanlara da bağlamaq ənənə formasında olmuşdur. F.Sümər dövlət quran türk sultanlarının mühüm bir qisminin – qaraqoyunluların, ağqoyunluların, qaramanlıların, osman- lıların, Elxanilərin, “İrandakı son türk xanədanı olan Qacarların” və s. özünü Oğuz soylu hesab etməsini və Oğuz xaqana bağlamasını istinadlarla vermişdir 1 . Ə.Tehrani “Kitabi Diyarbəkriyyə” əsərində Uzun Həsənin nəsil şəcərəsi içərisində əcdad kimi Oğuz xanı göstərir
2 . Ümumiyyətlə, F.Sümərin diqqət çəkdiyi osmanlıların və digər türk soyluların özünü Oğuz xana bağlaması əslində tarixi- genoloji baxımdan aydındır. Çünki Oğuz tayfalarının özünü Oğuz xaqana bağlaması həm soy, həm də şərəf nəzər nöqtəsindən təbiidir. Lakin monqol mənşəli Elxani xanədanında Qazan xan, Olcaytu və Əbu Səidin vəziri olmuş F.Rəşidəddinin 3 və özünü monqol mənşəli 1
Sümər F. Oğuzlar. Bakı: Yazıçı, 1992, s 176, 177, 347, 348. 2
Əbubəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə / Fars dilindən tərcümə edən, ön söz və şərhlərin müəllifi R.Şükürova. Bakı: Elm, 1998, s 46. 3
17
hesab edən Əbülqazi bahadır xanın 1 Oğuz Kağan və onun şəcərəsi haqqında yazdıqları Oğuznamələr, F.Sümərin də qeyd etdiyi kimi, böyük bir “türkçülük və ya Oğuzçuluq cərəyanının” 2 olmasından da irəli gələ bilər. Bayındır xanın küyəküsi təyini xaqana bağlanmaq ənənəsin- dən qaynaqlanan mif paradiqması kimi Oğuz mifoloji strukturuna bağlılığını əks etdirir. Qazan obrazının mifoloji strukturunun tədqiqi istiqamətində “Salur (Qazan)” təyin-qəlibinin öyrənilməsi göstərir ki, bu, şəxs işarəsidir. Obrazlar sistemində mərkəzi obrazı işarələməklə soy baxımından eyni xana bağlanır. Salur Qazan birləşməsində görün- düyü kimi iki antroponim, yaxud bir etnonim, bir antroponim özünü göstərir. Salur tayfa adı kimi, Qazan isə şəxs adı kimi fikrimizi təsdiqləyir. Lakin nəzərə alınsa ki, Salur özü də şəxs adıdır, daha səhihi Oğuz xanın nəvəsinin adıdır, o zaman antroponimin etnonimə çevrilməsinin məntiqiliyi aydınlaşır. Ümumiyyətlə, tayfa təsnifatın- dan bilindiyi kimi hər tayfa bir əcdaddan törəyir, tayfalar birləşərək etnos yaradır, bu silsilə ilə ad tayfa və məkan bir-birinə bağlanır. Antroponimdən etnonim, etnonimdən toponim törəyərək antro-etno- toponim səciyyəsi yaradır. Oğuz əcdad kimi, Oğuz tayfa kimi, Oğuz məkan kimi və s. Salur Qazan birləşməsi də bu baxımdan özündə əcdad, tayfa və “Salur Qazan eli” anlayışı ilə məkan səviyyəsini nümayiş etdirir. Salur Qazanın tarixi kontekstdə araşdırılması epik qanunauyğunluq gərəyindən zəif şəkildə aparıldığından burada epik səviyyədə bu mənsubiyyət səciyyəsi haqqında bəhs açmağa daha çox ehtiyac vardır. Qeyd edək ki, hər bir obraz kimi Salur Qazan obra- zının da əsasında bir neçə tarixi tip (prototip) dayanır. Məlumdur ki, müxtəlif şəxslərin fərdi xüsusiyyətlərindən alınan cizgilər bir obraz- da cəmlənir. Qazan xan obrazı da bu baxımdan istisna təşkil etmir. Məhz obraz Salur Qazan mürəkkəb adıyla daha çox tanıdıldığı üçün eyni zamanda Salur əcdad və tayfa ifadə etməsi səbəbindən Salur Qazanın Salurla bağlılığı diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki obraz
1
tərcümə edən ön söz və illüstrasiyaların müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002, s 45. 2
Yüklə 361,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|