Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
39
arasındakı ittifaqı xeyli sarsıtmağa nail ola bilmişdilər. İbrahimxəlil xanın bir qədər sonra Naxçıvana təkbaşına etdiyi yürüş bir daha bunu sübut edir. Halbuki razılığa əsasən bu yürüşdə II İrakli də iştirak etməli idi. Türkiyə sultanının Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının işlərinə qarışması, Azərbaycana sahib olmağa çalışan Əlimurad xanda narazılıq doğurmuşdu. Özünü bütün Azərbaycanın «sahibi» hesab edən Əlimurad xan sultanın hansı əsaslarla fərmanlar göndərərək Azərbaycanda çaxnaşma yaratdığını aydınlaşdırmaq üçün Türkiyəyə adam yolladı. İranla aranı vurmamaq naminə Türkiyə demişdi: «... Gürcüstanı tutmuş rus ordusunun digər yerlərə yayılmasının qarşısını almaq üçün, dinbir qardaşlarımıza — Azərbaycan xalqına ehtiyatlı olmağı məsləhət görmüşük» 18 . Rusiya dövlətinin köməyi ilə İran taxtına sahib olmağa çalışan Əlimurad xan Türkiyəyə bildirdi ki, çar İraklinin gözəl niyyətlərinə əmindir və Rusiya tərəfindən heç bir qorxu gözləmir. Türkiyə sultanı bilirdi ki, Əlimurad xan Zənd Rusiya hökuməti ilə danışıqlar aparır, ona görə də çalışırdı ki, İranla Rusiya arasında hər hansı ittifaqın yaranmasına mane olsun. Bununla yanaşı, Türkiyə hökumətin İranla «dostluq» münasibəti yaratmaq məqsədi ilə belə bir diplomatik addım da atdı. Sultan «... Bağdadda dağıdılmış İran məscidinin bərpa olunmasına icazə verməklə bərabər, digər tikililərin də bərpa olunması üçün dörd min tümən (40.000 manat) pul ayırdı» 19 . Türkiyə sultanı Rusiya ilə müharibədəki məğlubiyyətindən sonra (1774), ikinci dəfə Rusiyaya qarşı müharibəyə girişməyə cəsarət etməsə də, Əlimurad xana və Azərbaycan xanlarına Rusiya əleyhinə qızışdırıcı məktublar göndərməkdən də əl çəkmədi. Həmin məktublarda o, «din qardaşlarını» inandırmağa çalışırdı ki, «... rus ordusu İran üzərinə gəlir ...», «Rusiya əraziləri ələ keçirməyə çalışır, ancaq müqavilə olduğu (Kiçik Qaynarçay müqaviləsi nəzərdə tutulur — red.) üçün biz onlara qarşı çıxa bilmirik, lakin nə qədər pul lazım olsa verə bilərik» 20 . Türkiyə agentlərinin Azərbaycanda fəaliyyət göstərdikləri bir vaxtda Naxçıvan feodallarından Şükürəli xanın oğlu Qara bəy Naxçıvan xanlığında öz tərəfdarlarını ətrafına toplayaraq «... Hacı Dəmir və Cari qalalarını ələ keçirdi. Bu qalalar Naxçıvanın 20 verstliyində olan möhkəmləndirilmiş qalalardan ibarət idi» 21 . Cəfərqulu xanın hakimiyyətindən narazı olan Qara bəy, İrəvanda məskunlaşmış Abbasqulu xanın yanına çapar göndərərək ona bu barədə xəbər verdi. Bu xəbərdən sevinən Abbasqulu xan Qara bəyin dəstəsilə birləşməyə tələsdi. Abbasqulu xan həmçinin, irəvanlı Hüseynəli xandan xahiş etdi ki, o da təxirə salmadan öz qoşunları ilə onun köməyinə gəlsin. Abbasqulu xanın yaxınlaşdığını eşidən Cəfərqulu xan Naxçıvanı tərk edərək Xoy xanlığına qaçmağa məcbur oldu. Naxçıvan taxtının sahibsiz qalmasından və hakim dairələrdəki qarışıqlıqdan istifadə edərək nüfuz [55-56]
lu Naxçıvan feodallarından biri olan Şükürəli xan 1785-ci ildə hakimiyyəti öz əlinə keçirdi. Naxçıvanda Şükürəli xanın hakimiyyəti haqqında Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarixi Arxivdə (Moskva) hifz olunan 17 fevral 1785-ci il tarixli sənəddən başqa hələlik digər
18 Yenədə orada. VI 19 Yenədə orada. VI 20 MDHTA, IV hissə, vərəqə15 21 Yenədə orada, vərəq 15 40
sənəd əldə edilməmişdir. Şükürəli xan hakimiyyətdə uzun müddət qala bilmədi. İki ildən sonra o, Cəfərqulu xan tərəfindən devrildi. Cəfərqulu xan yenidən Naxçıvan xanlığında hakimiyyəti ələ keçirdiyi zaman Abbasqulu xan Naxçıvan taxtını özünə qaytarmaq məqsədi ilə dəfələrlə gah qarabağlı İbrahimxəlil xana, gah II İrakliyə, gah da Rusiyanın Qafqazdakı hərbi dairələrinə müraciət edirdi. Azərbaycan xanlıqları ilə münasibətləri pozmamaq xatirinə II İrakli hətta Naxçıvan xanlığının Cəfərqulu xanla Abbasqulu xan arasında Xoy xanı Əhməd xanın vasitəçiliyini iki yerə bölünməsini təklif etdi. Azərbaycan xanlıqlarına gəldikdə isə, bu dövrdə feodal ara müharibələri qızışdığından onlar Naxçıvanla bağlı işlərə qarışmağa belə macal tapmırdılar. Azərbaycan xanlıqları arasındakı ziddiyyətlərdən Türkiyə istifadə edə bilərdi. Bu isə öz növbəsində Rusiyanın həmin bölgədə yeritdiyi siyasəti müvəffəqiyyətsizliyə uğradardı. Bununla əlaqədar Rusiya dövlətinin hakim dairələri Qafqaz xəttində olan ordunun komandanlığına tapşırmışdı ki, «... yaxın olduqları yerlərdə Azərbaycan hakimlərinə, irəvanlı Hüseynəli xana, təbrizli Nəzərqulu xana, xoylu Əhməd xana, urmiyalı Qulu xana sakitlik yaratmaq, öz aralarında razılığa gəlmək, sülhü qoruyub saxlamaq və öz imkanları ilə razılaşmaq üçün onlara təsir etsinlər. Onlara (Azərbaycan xanlarına — red.) bildirmək lazımdır ki, dinclik və sakitliyi Rusiya verə bilər. Rusiya ilə etibarlı qonşuluq əsasında güclü himayəçi tapa bilərlər... Mən inanıram ki, Azərbaycanın hakimləri özləri bu həqiqəti dərk edəcək, qanlı ara müharibələrinə son qoyacaq və bu da həm özlərinin, həm də insanlığın xeyrinə olacaqdır» 22 . Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan xanları bir-biri ilə qanlı feodal ara müharibələri apardıqlarından Naxçıvan xanlığını sanki yaddan çıxarmışdılar: Bu dövrdə Azərbaycan xanlarından qonşuluqda olan Xoy xanı və xüsusilə Qarabağ xanı Naxçıvan xanlığına daha çox maraq göstərirdilər. Qarabağlı İbrahimxəlil xan hətta Naxçıvana yürüş etmək üçün tədbirlər də hazırlayırdı. Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək məqsədilə İbrahimxəlil xanın Naxçıvana yürüş etmək fikrini bilən Əhməd xan, onu bu fikirdən daşındırmağa çalışdı. O bu məqsədlə İbrahimxəlil xana birlikdə Təbriz xanlığı üzərinə yürüş etməyi, bu xanlığı bərabər şəkildə öz aralarında bölüşdürməyi təklif etdi. Əhməd xan bu yürüşün qələbə ilə nəticələnəcəyinə İbrahimxəlil xanı inandırmağa çalışırdı. Xoy xanı Əhməd xanın bacısı oğlu Təbriz xanlığının hakimi Nəcəfqulu xan Naxçıvan xanlığına münasibətdə dayısının siyasəti ilə razılaşa bilmirdi. Nəcəfqulu xan öz dayısına yazaraq məsləhət bilmişdi ki, «O, Cəfərqulu xanla dostluğu rədd etsin, çünki bu dostluqdan heç bir qazanc əldə edə bilməz. Nəhayət, bu dostluq yalnız bizim əleyhimizə çevrilə bilər». Öz məktubunda daha sonra Əhməd xana yazırdı ki: «Çar İrakliyə qarşı dayanmaq mümkün olmayacaq və ona görə də Əhməd xan başqa cür hərəkət etməli olacaq və belə olduqda heç bir bəylərbəyi (xan nəzərdə tutulur—red.), yaxud digərləri onunla hesablaşmayacaq. Bu narazılığın acı nəticəsi ona gətirib çıxara bilər və yaranmış vəziyyəti bundan sonra qaydaya salmaq mümkün olmayacaq» 23 . Çox güman ki, Nəcəfqulu xan hadisələrin gedişi haqqında Qafqazdakı rus komandanlığından
22 MDHTA, 288-ci sənəd, vərəq 32 23 MDHTA, 288-ci sənəd, vərəq 32 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|