Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
Bununla belə, tədqiq olunan dövrdə Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalının mütərəqqi xarakteri heç də Azərbaycanda və habelə bütün Cənubi Qafqazda çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin həyata keçirilməsini təkzib etmir. Lakin çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə baxmayaraq, bu tarixi aktın Cənubi Qafqaz xalqlarının taleyində mütərəqqi rolunu da etiraf etməmək olmaz. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ikinci Rusiya—İran müharibəsi dövründə (1826— 1828) Rusiya tərəfindən işğal edilən torpaqlardan biri də Naxçıvan xanlığı olmuşdur. Hər iki Rusiya—İran müharibəsi dövrünün, habelə Şimali Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq edilməsi prosesinin tədqiqi həm də ona görə aktualdır ki, müasir dövrdə bir sıra burjua ideoloqları və təbliğatçıları Azərbaycanın şimal xanlıqlarına İranın tərkib hissəsi kimi baxmış, XVIII əsrin ortalarında müstəqillik əldə edən xanlıqları İrandan ayıra bilməmişlər. Halbuki hər bir Xanlıq özü-özlüyündə müstəqil dövlət qurumu olmuş, müstəqil daxili və xarici siyasət həyata keçirmişdir. [5-6]
siyasi və ictimai-iqtisadi tarixinə görə müstəsnalıq təşkil edən Naxçıvan xanlığı bu günə qədər tarixi ədəbiyyatda öz əksini tapmamışdır. Məhz bunu nəzərə alaraq oxuculara qısa da olsa orta əsr Azərbaycan tarixində mühüm rol oynayan Naxçıvan xanlığı barədə məlumat verməyi məqsədəuyğun hesab etmişik. Naxçıvan xanlığının tarixini bilmək bir də ona görə vacibdir ki, nankor erməni ideoloqları heç bir əsas olmadan bu torpağı Ermənistanın tərkib hissəsi kimi qələmə verməyə çalışırlar. Naxçıvan xanlığının tarixini öyrənməkdən ötrü müəlliflər XIX əsrin əvvəllərində Qafqaza dair Rusiyada nəşr edilən tarixi ədəbiyyatla tanış olmuş, onlara tənqidi cəhətdən yanaşaraq bir sıra faktiki materiallardan faydalanmış, habelə bu günə qədər tarix elminə məlum olmayan yeni arxiv sənədlərini üzə çıxarmışlar Əsərin yazılışına Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivindən (MDHTA), Rusiyanın Xarici Siyasət Arxivindən (RXSA), Azərbaycanın, Gürcüstanın, Ermənistanın mərkəzi tarix arxivlərindən götürülmüş bir sıra sənədlərdən ilk dəfə istifadə olunmuşdur. həmin arxiv sənədlərindən rus zabitlərinin mərkəzə göndərdikləri məlumatları, Qafqazdakı rus ordusu qərargahının sənədləri, Naxçıvanın hakim feodallarından Kəlbəli xanın, Cəfərqulu xanın, Abbasqulu xanın, Şıxəli bəyin rus dilinə tərcümə edilmiş məktublarını, Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin Naxçıvan xanlığının siyasi vəziyyətinə, habelə özünün Naxçıvan xanlığına münasibətinə dair rus hakimlərinə göndərdiyi məktubları göstərmək olar.
2 Əsərdə müəlliflər tərəfindən rus qafqazşünası A. P. Berjenin (1826—1886) XIX əsrdə nəşr etdirdiyi aktlardan da istifadə olunmuşdur. Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin yanında rezident olmuş rus ordusunun polkovniki S. D. Burnaşevin raportlarında xüsusilə zəngin faktlar vardır. Arxiv sənədləri arasında II Yekaterinanın, knyaz Q. A. Potyomkinin məktubları, raport və sərəncamlarındakı faktlar da diqqəti cəlb edir. Rus sərkərdələrindən P. S. Potyomkinin, Qudoviçin, Sisyanovun, Katlyarevskinin, Nebolsinin və başqalarının da raportlarında, məktublarında maraqlı faktlara rast gəlmək olur. [5-6]
2 Кавказский «сборник», т. ХХХ. Тифлис, 1910 6
Naxçıvan xanlığı haqqında çox qiymətli məlumatlar həmin dövrdə diplomatik fəaliyyət göstərən rus yazıçısı A. S. Qriboyedovun yazılarında da vardır. A.S. Qriboyedov ikinci Rusiya—İran müharibəsi dövründə aparılan danışıqlarda iştirak etdiyindən hadisələrin şahidi olmuşdu. «Qafqaz məcmuəsində» Aleksan dr Sergeyeviç Qriboyedovun tərcümeyi-halı haqqında nəşr edilmiş sənədlər qiymətli materialla zəngindir. Həmin məcmuədəki sənədlər arasında Kəlbəli xanın, Nəzər Əli xanın, Həsən xanın, Ehsan xanın və Şıxəli bəyin Rusiya hərbi xadimləri ilə məktublaşmaları vardır. Maraqlıdır ki, Nəzərəli xanın və Həsən xanın siyasi xadim kimi fəaliyyəti ilk dəfə A. S. Qriboyedov tərəfindən göstərilmişdir. Məlum olduğu kimi, 1816-cı ildə A. E. Yermolovun rəhbərliyi ilə Rusiya imperiyasının səfirliyi İrana göndərilmişdi. Həmin səfirlik və A. E. Yermolovun apardığı danışıqlar haqqında ədəbiyyatlarda geniş material olmasına baxmayaraq, nədənsə A. E. Yermolovun Naxçıvanda olması və Kəlbəli xan ilə danışıqları bu günə qədər tarixi ədəbiyyatlarda öz əksini tapmamışdır. İlk baxışda bu hadisə diqqəti o qədər cəlb etməsə də, A. E. Yermolovun başçılığı ilə İrana göndərilən nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak etmiş Vasili Boroznanın 3 , A. E. Sokolovun 4 və başqalarının 5 verdikləri məlumatlarda A. E. Yermolovla Kəlbəli xanın görüşlərindən maraqlı faktlar gətirilir. Xüsusilə, Kəlbəli xanın söhbətləri daha maraqlıdır; birinci, Kəlbəli xanın sözlərindən aydın olur ki, o, hüquqi cəhətdən İrandan asılı olsa da, İran şahlığına nifrət bəsləyir; ikincisi, danışıqların gedişindən aydın olur ki, o, gözlərindən məhrum olsa da, həmişə Naxçıvan xanlığının müstəqilliyinə çalışmış, xanlığın siyasi həyatında fəal iştirak etmişdir. XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Türkmənçay (1828) müqaviləsinə qədərki dövrdə Naxçıvan xanlığında [7-8] baş verən ara müharibələri və yadelli işğalçılara qarşı mübarizə, birinci və ikinci Rusiya—İran müharibələri dövründə Naxçıvan xanlığının müharibə meydanına çevrilməsi xanlığın həm siyasi, həm də təsərrüfat həyatına ağır zərbə vurmuşdu. Bu müharibələr Naxçıvan xanlığında məhsuldar qüvvələrin zəifləməsinə, maddi mədəniyyət abidələrinin, o cümlədən yazılı mənbələrin məhv olmasına gətirib çıxarırdı. Bunlar da Naxçıvan xanlığına aid bir çox faktların üzə çıxarılmasında çətinlik törədir. 1936-cı ildə Tiflis şəhərində nəşr olunmuş «XVII—XIX əsrlərdə Naxçıvan əlyazmaları sənədləri» 6 mübaliğəsiz demək olar ki, Naxçıvan xanlığına aid yeganə «yerli» materialdır Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra hökumətin göstərişinə əsasən rus hərbi xadimləri, məmurları burada əvvəllər mövcud olan vəziyyəti öyrənməklə əlaqədar bir sıra əsərlər yazmışlar ki, onlardan da bir mənbə kimi istifadə edilmişdir. XIX əsrin ikinci yarısında Naxçıvan vilayəti ilə əlaqədar məsələləri öyrənən
3 .Василий Брозна Краткое описании путешествия российского императорского посольства в Персию в 1817г СПб., 1821. 4 , Дневные записки о путешествии российско-императорского посольства в Персию в 1816-1817 годах, веденные Советском этого посольства Соколовым М.,1910 5 Журнал посольства в Персию генерала А.Б. Ермолова. Чтение в Императорском обществе истории и древностей российских при Московском Университета .Апрель-июль, кн. 2. М.,1863. 6 Нахичеванские рукописные документы XVII- XIX.вв. см. Передняя Азия в документах (серия памяти Ю.Н. Марра), кн. 1, Тибиси,1936 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|