Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
etməklə, həmin sənədi özündə saxlamalı idi. Üçüncü isə mustofi adlanırdı ki, o da bütün hesabların düzgünlüyünə nəzarət edirdi. Nadir şahın bu yeni qaydalarında məqsədi bir tərəfdən vergilərin yığılması sahəsində intizamı artırmaq idisə, digər tərəfdən feodal istismarını gücləndirməkdən ibarət idi. Bu yeni qaydalar nəticəsində mərkəzdə və eləcə də əyalət, şəhər və kəndlərdə aclıq və bahalıq daha da artırdı. Nadir şahın siyasətinin məntiqi nəticəsi idi ki, bir çox şəhərlərdə, kəndlərdə və ətraf yerlərdə, o cümlədən Muğanda, Təbrizdə, Gəncədə, Qazaxda, Loridə, Gürcüstanda, Göyçə sahillərində, Qafanda, Naxçıvanda, İrəvanda aclıq və bahalıq baş alıb gedirdi. Nadir şah vergilərin toplanmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Bu sahədə ən kiçik qüsura yol vermiş adamı ciddi cəza gözləyirdi. Bəzən şahın belə hərəkətlərinə laqeyd yanaşan məmurlar gəlir əldə etməkdən savayı heç bir şey haqqında fikirləşmirdilər. Bu cəhətdən Naxçıvan hakimi Mirzə Rzanın hərəkətlərini misal göstərmək olar. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, erməni katalikosu Abram Kretasi Muğan qurultayından sonra Nadir şahın hüzurunda Mirzə Rzanın hərəkətlərini ifşa edərək demişdi: «Sən Naxçıvan torpağını məhv etmiş, rəiyyətlərdə mal-dövlət qoymamısan... sən hazırda Naxçıvan vilayətində 1000 tümən rüşvət almısan əgər şah əmr etsə mən səndən hesabat tələb edərəm çünki rəiyyətlərin pulu ya onlara qaytarılmalıdır, ya da şaha verilməlidir. Nə üçün sən o pulları mənimsəmirsən?» Mirzə Rza həqiqətən Naxçıvanda özbaşınalıq edirdi. O, 82 kənddən vergi yığdığı halda, yalnız 700 tümən həcmində 32 kəndin vergisini xəzinəyə vermişdi Nadir şah ona üç gün müddətində bütün vergilərin xəzinəyə təhvil verilməsini əmr etmişdi. Bununla kifayətlənməyən şah ona cəza verdikdən sonra vəzifədən kənarlaşdırmışdı. Nadir şahın daxili siyasəti təbii olaraq, geniş xalq kütlələrinin nifrətinə səbəb oldu. Azərbaycanın başqa yerlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da əhali ikiqat zülm altında inləyirdi. Şəhərliləri və kəndliləri bir tərəfdən yerli feodallar, digər tərəfdən xarici işğalçılar soyurdular. Məhz buna görə idi ki, yerli əhalinin bir hissəsi feodal istismarından yayınmaq məqsədilə doğma yurdlarını tərk edərək əlçatmaz yerlərdə sığınacaq tapırdılar. Naxçıvan bölgəsində Kəngərli tayfasının bəzi nümayəndələri mərkəzə tabe olmadıqları üçün şah tərəfindən uzaq yerlərə — Əfqanıstana köçürüldülər. Kəngərlilərin tabesizliyi Nadir şahda şübhə oyatdığı üçün bu tayfaya o qədər də etibar etməyib, başqa yerlərdən fərqli olaraq, Naxçıvan əyalətini idarə etmək üçün buraya həmin tayfadan iki hakim təyin etdi: birinci hakim-e ölke-yi Naxçıvan (Naxçıvan ölkəsinin hakimi), ikincisi hakim-e tümən-e Naxçıvan və ya kəngərli tayfa başçısı və süvari bölməsinin rəisi. Həm Naxçıvan ölkəsində kəngərli tayfasının aşağıdakı qolları məşgərli tayfasının ən nüfuzlu nümayəndələrindən təyin edilirdi. Onlardan başqa Naxçıvan ölkəsinin idarəsində vəkillər və tayfa ağsaqqalları da iştirak edirdilər. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, bu dövrdə Naxçıvan ölkəsində kəngərli tayfasının aşağıdakı qolları məşhur idi: Qızıllı, Sarbanlar, Ağabəyli, Qaradolaq, Əlixanlı, Qaraxanbəyli, Qarabağlar və b. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Nadir şah hələ hakimiyyət başına gəlməzdən əvvəl sərkərdə olduğu zaman da kəngərli tayfasının nüfuzlu nümayəndələrinə şübhə ilə baxırdı. Təsadüfi deyildir ki, Nadir 1736-cı ildə Muğanda tacqoyma mərasimini keçirərkən orada tayfa başçısı Vəliqulu xan Kəngərli yox, Muğan qurultayında
14
Naxçıvanın nümayəndəsi kimi İrandan göndərilmiş özünün qəddarlığı ilə seçilən Mirzə Rza iştirak etmişdi. Mirzə Rza Nadir şah tərəfindən cəzalandırıldıqdan sonra bir daha Naxçıvana qayıtmadı. Böyük miqdarda rüşvət alan şahın qardaşı İbrahim xan onu gizlətdi. [17-18]
Naxçıvan ölkəsinin müvəqqəti hakimi Ağa Həsən təyin olundu. Lakin o da yerli əhali ilə rəftarında fərqlənmədi Ağa Həsənin zülmündən cana gəlmiş yerli əhali silaha əl atmağa məcbur olurdu. Həmin hadisəni qələmə alan salnaməçi bu barədə belə yazmışdır: «... ölkə dilənçi vəziyyətinə düşmüşdür. Valideynlər öz uşaqlarını satmağa məcbur olurdular. Lakin alıcı tapılmırdı. Bəziləri hətta arvadını, oğul və qızlarını qoyub başqa ölkələrə qaçırdılar... Nadir şah uşaqları qul edib satırdı». Nadir şah baş vermiş üsyanları çox qəddarlıqla yatırırdı. Tarixi ədəbiyyatda Cənubi Qafqazda Nadir şahın siyasətinə qarşı baş vermiş kütləvi çıxışlar haqqında geniş məlumat vardır. Naxçıvanda baş vermiş bu çıxışlar haqqında son zamanlar Moskvada nəşr olunmuş bir əsərdə belə bir yazı verilmişdir: «Nadir çox qəddarlıqla üsyanı yatırdı. O, İrəvan xanına tapşırdı ki, Naxçıvanda əhalinin əhval-ruhiyyəsini öyrənsin. Bu məqsədlə o, yerlilərdən 33 nəfərlə söhbət apararkən çox hiyləgərliklə öyrənib ki, onlar azadlıq barədə düşünürlər və bu haqda o, Nadir şaha xəbər vermiş. Nadir şah əmr etmiş ki, onun siyasətindən narazı olanların gözləri çıxarılsın və əmlakları müsadirə edilsin. Bəzi imkanlı şəxslər iranlı sərbazlara pul verməklə bir gözlərini saxlamışlar». Göz çıxarmaq Nadir şahın ən «sevimli» cəzası idi. O, hətta şübhələndiyi doğma oğlunun da gözlərini çıxartdırmışdı. Lakin güclü təqiblərə baxmayaraq xalqın narazılığı artmaqda davam edirdi. Ağır istismar ölkədə silahlı üsyanlara gətirib çıxarırdı. 1743-cü ildə Şirvanda baş vermiş üsyan yatırıldıqdan sonra 1746—1747-ci illərdə Azərbaycanı, Gürcüstanı yeni üsyanlar bürüdü.
1747-ci il mart ayının 15-də Rusiyanın İrandakı səfiri M. M. Qolitsin yazırdı: «İndiki zamanda İran əyalətlərinin hamısında qorxulu vəziyyət yaranmışdır. Gəncədə, İrəvanda, Naxçıvanda, Tiflisdə əhali pul cərimələrindən cana gəlmiş, kiçikdən böyüyədək, hətta yerli hakimlər qiyam qaldırır, var-dövlətləri və mal-qarası ilə dağlara çəkilirlər» 5 . Kim bilir əfşar zadəganları tərəfindən sarayda törədilmiş sui-qəsd nəticəsində Nadir şah öldürülməsəydi xalqın taleyi necə olacaqdı. [20-21]
1747-ci ildə Nadir şahın dövləti süquta uğradıqdan sonra kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xan yerli feodallara arxalanıb, Ağa Həsəni hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq özünü Naxçıvan xanlığının müstəqil hakimi elan etdi. XVIII əsrin ortalarında Azərbaycan ərazisində yaranan 18 xanlıqdan biridə Naxçıvan xanlığı oldu.
5 Ф.М. Алиев. Ширванское восстание 1743г., Изв. АН Азерб. ССР. 1967 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|