Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
35
XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində İrəvan xanı Hüseynəli xanın, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın, Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin vasitəçiliyi ilə kəngərli tayfasının nümayəndəsi Abbasqulu xan Naxçıvan xanlığının hakimi oldu. Lakin Abbasqulu xanın Naxçıvan hakimi olması xoylu Əhməd xanın ürəyindən deyildi. O, Naxçıvanda Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu xanı hakimiyyətə gətirmək istəyirdi. Arzusuna çatmayan Əhməd xan bunun əvəzində iki kəndin—Nazik və Şükürlü kəndlərinin ona verilməsini Abbasqulu xandan tələb etdi. Rədd cavabı alan Əhməd xan öz qoşunlarını Naxçıvan xanlığının sərhədlərinə yeritdi. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən və yerli əyanlar tərəfindən müdafiə edilməyən Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu. Özünə müvəqqəti olaraq Sisyanda sığınacaq tapdı. Lakin Əhməd xan Naxçıvanı tuta bilmədi. Çünki irəvanlı Hüseynəli xan hədələyici məktub göndərərək Əhməd xandan tələb etdi ki, öz ordusunu təcili surətdə Naxçıvan qalasından uzaqlaşdırsın. O, həmin xanlığa özü sahib olmaq istədiyini də məktubda göstərirdi 2
Tezliklə Naxçıvan qalası yaxınlığında İrəvan xanı Hüseynəli xanın qoşunu göründü. Lakin Naxçıvanda qalmaq ona da qismət olmadı. Hansı məqsədlə isə burada qalmaq istəməyərək ordusunu Naxçıvandan geri çəkdi. 3 Beləliklə, Naxçıvan qalası başsız qaldı. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Abbasqulu xan Naxçıvana tələsdi və dar günündə onu müdafiə etməyənlərə divan tutmağı qərara aldı. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, Abbasqulu xanın etdiyi zülm xalq arasında böyük narazılıq doğurmuşdu. Bundan istifadə edən xoylu Əhməd xan yenidən Naxçıvanın işlərinə qarışmağı qərara aldı. Bu məqsədlə İranda Kərim xan Zəndin ölümündən sonra İsfahanda oturub özünü şah elan edən, lakin rəsmi şah olmayan Əlimurad xana müraciət etdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əlimurad xan hakimiyyət başına gəlməyə can atarkən və İranın rəsmi şahı olmadığı halda Azərbaycanın bir sıra xanlıqlarına tabe olmaq rəmzi kimi, onlardan girov və ya qiymətli qaş-daş tələb edirdi. Məsələ o yerə çatmışdı ki, Əlimurad xan hətta 1784-cü ildə Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Rusiyadan kömək almaq və öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə Moskvaya nümayəndə göndərmişdi. Öz nümayəndəsi Məhəmməd xana tapşırmışdı ki, göstəriləcək kömək əvəzində vaxtilə Rusiyanın tərkibində olmuş torpaqlardan savayı 4 «Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan vilayətlərini» də Rusiya imperiyasına «güzəşt» etməyə hazırdır. Göründüyü kimi, Əlimurad xan bir tərəfdən öz tərəfdarlarının bəzi Azərbaycan xanlıqlarının hakimi olmasına «kömək edir», digər tərəfdən isə həmin xanlıqları özününkü sayaraq, rus dövlətinə verməyi vəd edirdi. Xoylu Əhməd xanın kömək üçün müraciəti Əlimurad xanın ürəyindən oldu. O, təxirə salmadan Gülşirəli xa [49-50] nın komandanlığı altında Naxçıvana ordu göndərdi. Gülşirəli xan Əlimurad xanın tapşırığı ilə Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu xanı Naxçıvanda hakimiyyətə gətirməli idi. Həmçinin Əlimurad xan Əhməd xana tapşırmışdı ki, Cəfərqulu xanın xeyrinə təbliğatı gücləndirsin.
2 Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarixi arxivi(sonradan MDHTA), f. 52. siyahı 1/194, sən. 331, I hissə(1783), vərəq 42. 3 Yenə orada. 4 1722-1735-ci illərdə Xəzərboyu əyalətlərin Rusiya tərəfindən işğal olunmuş torpaqları nəzərdə tutulur. 36
1783-cü ildə Rusiyanın qəyyumluğunu qəbul etmiş Kartli-Kaxeti çarlığı ilə İran arasında özünü «dost» kimi qələmə verən Əhməd xan Naxçıvan taxtında Abbasqulu xanın namizədliyini müdafiə edən I İraklinin gözü qarşısında öz hərəkətlərinə bəraət qazandırmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdi. II İraklinin adına göndərdiyi məktubunda Əhməd xan yazırdı: «İndi necə ola bilər ki, mən ona (Əlimurad xana — red.) verdiyim sözü yerinə yetirməyim və başqa cür hərəkət edim. Bu mənim vicdanım əleyhinə olardı, həm də mənim qiymətli əşyam Əlimurad xanın yanında girov saxlanır, o elə bilər ki, mən onun əleyhinə gedirəm» 5 . Beləliklə, Əlimurad xan və Əhməd xanın qoşunlarının qarşısını ala bilməyən Abbasqulu xan yenidən Naxçıvanı tərk etməyə və Tiflisə qaçaraq II İraklidən kömək istəməyə məcbur oldu. Beləliklə, Əlimurad xan və Əhməd xan tərəfindən müdafiə edilən Cəfərqulu xan Naxçıvanda hakimiyyətə gəldi. Hakimiyyətə keçdiyi ilk gündən Cəfərqulu xan xalqın hər cür etirazının qarşısını almaq üçün əhaliyə ciddi təzyiq göstərməyə başladı. Hətta iş o yerə çatdı ki, naxçıvanlıların əksəriyyəti öz doğma ocağını tərk edərək uzaq vilayətlərə getməyə məcbur oldu. Kartli-Kaxeti çarı II İrakliyə 1783-cü ildə yazılmış kollektiv məktubda deyilir: «Cəfərqulu xanın Naxçıvan əhalisi ilə necə qəddar rəftar etdiyi xəbərini sizin hüzurunuza çatdırmaqla bildiririk ki, onun zülmkarlığı xalq içərisində elə geniş yayılıb ki, əhali pərən-pərən düşüb, başqa yerə getməyə məcbur olmuşdur» 6 . Həmin məktubda naxçıvanlılar Abbasqulu xana sığınacaq verdiyi üçün II İrakliyə öz təşəkkürlərini bildirirdilər. Daha sonra məktubda deyilir ki, sizin xeyirxahlığınız nəticəsində Abbasqulu xan himayənizdə yaşayır ki, bu da bizi sakitləşdirir və bizdə inam yaradır. Abbasqulu xanın tərəfdarları da Naxçıvanda qala bilməyəcəklərini yəqin edərək, Gürcüstana gedir və Abbasqulu xanın ətrafında birləşirdilər. Naxçıvanlıların məktubunda bu münasibətlə daha sonra deyilir: «Sizin ürək yumşaqlığınıza inanaraq yoxsul əhali hər gün Naxçıvanı tərk edir və bizim Abbasqulu xanın yanına gəlirlər. Onu müdafiə etdiyiniz kimi, bizi də nəzər-diqqətinizdən qoymayacağınıza inanırıq. Cəfərqulu xan bizi ölümə verir, evlərimizi isə talayır. Biz onun bu fikrini bildikdən sonra Abbasqulu xanın tərəfinə keçdik». Gürcüstanda sığınacaq tapan Abbasqulu xan isə II İrəkliyə yazdığı məktubunda öz təşəkkürünü aşağıdakı sözlərlə bildirir: «Qoy allah rəhmi çarın xəstəliyini Abbasqulu xana versin. Sizin xeyirxahlığınız nəticəsində vəziyyətim yaxşıdır və sizə sədaqətliyəm. Allahın köməyi və sizin sayənizdə yaxşıyıq və sizə dua edirik». Məktubunun ardında Abbasqulu xan Gürcüstana gəldikdən sonra Naxçıvandakı vəziyyəti təsvir edir. O yazır ki, Naxçıvandan getdikdən üç gün sonra «məni sevən rəislərdən Ağasıbəy, Məmmədəli Sultan, Əliqulam Sultan, İlxas Sultan və onun oğlu Hüseynəli bəy və başqaları Cəfərqulu xanın pis rəftarına və onları incitdiyinə görə mənim yanıma gəlmişlər» 7 . Gürcüstana, Abbasqulu xanın düşərgəsinə gələnlər söyləmişlər ki, onlar II İraklinin xoş rəftarını görüb Cəfərqulu xandan intiqam almaq məqsədi ilə Tiflisə gəlmək fikrindədirlər.
5 MDHTA,f. 52/194, sən.321, vərəq 43 6 MDHTA,f. 52/194, sən.321, vərəq 42 7 MDHTA, f. 521/194, sənəd. 321, vərəq 42 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|