Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
qayıtmaq idi. O, çalışırdı ki, Baqration tezliklə Naxçıvanı tutsun. Knyaz Baqration İrakliyə göndərdiyi məktubunda yazırdı ki, «Cəfərqulu xan Naxçıvanı asanlıqla alacağını söyləsə də, mən güclü müqavimətə rast gəldim, qalanı 2000 nəfər qoruyur» 29 .
görə də gürcü dəstələri ətraf kəndləri qarət etməklə yanaşı, çoxlu mal-qara ələ keçirməklə kifayətlənib geri dönmüşdülər. Baqration məktubun sonunda yazırdı ki, hərbi toqquşmalara baxmayaraq «... Siz əlahəzrətin gürcülərdən və tatarlardan (azərbaycanlılar nəzərdə tutulur — red.) ibarət olan qoşunları sağ və salamatdırlar» 30 . Beləliklə, nə qarabağlı İbrahim xana, nə də II İrakliyə Naxçıvan xanlığını tutmaq qismət olmadı. Həmin vaxtdan etibarən cəsarətli və uzaqgörən dövlət xadimi Kəlbəli xanın hakimiyyəti dövrü (1787—1820) başlayır. Qardaşı oğlu Abbasqulu xanın iddiasından özünü qorumaq üçün Kəlbəli xan onu Naxçıvana dəvət etdi, ürəyində kin bəsləsə də ona böyük imtiyazlar verdi Kəlbəli xan hakimiyyətə gəldiyi vaxt Azərbaycanda və bütövlükdə Cənubi Qafqazda daxili və xarici vəziyyət xeyli mürəkkəbləşmişdi.
Azərbaycanın və Gürcüstanın İran və Osmanlı imperiyası tərəfindən təcavüzkarlığa məruz qalmaları təhlükəsi yaranmışdı. Belə bir tarixi şəraitdə Cənubi Qafqaz xalqları öz daxili imkanları hesabına xarici təhlükəyə qarşı istiqlaliyyətlərini müdafiə edə bilməzdilər. Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gəldiyi gündən Kəlbəli xan Rusiya dövləti ilə həm siyasi və həm də iqtisadi münasibətlər yaratmağa səy göstərmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Həmin dövrdə İran təcavüzü qarşısında qalan Azərbaycan xanlarına rus dövləti özünü riyakarlıqla Şərq xalqlarının «dostu» kimi qələmə verir, Azərbaycan xanlıqlarına hər vasitə ilə kömək göstərəcəyini vəd edirdi. Məhz buna görə də Kəlbəli xan sadəlövhlüklə rus diplomatlarının fitnəkarlığına uymuşdu. O da bəzi Azərbaycan xanları kimi Georgiyevsk müqaviləsinin (1783) səmimiyyət naminə bağlanıldığına inanırdı. Kəlbəli xanın hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığı nisbətən canlandı. Olan məlumata görə Kəlbəli xan İrəvan xanı ilə birlikdə Xoy xanlığına yürüş edib Xoy şəhərini mühasirəyə almışdı. Bunun da əsas səbəbi vaxtilə Xoy hakiminin Bayazid paşasına kömək etməsi və eyni zamanda Naxçıvan xanlığından çox güman ki, Cəfərqulu xanın vaxtında, saxlanılmaq üçün verilmiş qiymətli şeylərin qaytarılması idi. Birləşmiş Naxçıvan və İrəvan qoşunları yalnız Xoyda saxlanılan qiymətli şeyləri geri aldıqdan sonra Xoy xanlığını tərk etdilər. Bir qədər keçdikdən sonra isə Xoy hakimi Kəlbəli xanla barışmış və onlar birlikdə İrəvan xanlığına basqın etmişdilər. İrəvandan xərac aldıqdan sonra müttəfiq qoşunları geri çəkildilər. Bütün bu tədbirlər Naxçıvan xanlığının müəyyən qədər möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Kəlbəli xan Naxçıvan xanlığının möhkəmləndirilməsi ilə məşğul olduğu zaman onun Naxçıvandan kənarda yaşayan əmisi oğlu Cəfərqulu xan hakimiyyətə qayıtmaq fikrindən dönməmişdi. O bu məqsədlə də gah bu, gah da digər xana kömək üçün uğursuz müraciətlər etmişdi. Amma buna baxmayaraq, «Qacar təhlükəsinə» qədər Naxçıvan xanlığında elə bir fövqəladə hadisə baş verməmişdi.
29 Yenə orada, 52-ci fond, siyahı1/194,sən. 416,vərəq 324. 30 Yenə orada. 44
XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İranda Qaçar sülaləsinin əsasını qoymuş Ağa Məhəmməd xanın şöhrə [61-62]
ti getdikcə artırdı. 90-cı illərin əvvəllərində o, demək olar ki, bütövlükdə İranı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Hətta 1791-ci ildə tacqoyma mərasimini başqa vaxta keçirsə də özünü şah elan etdi. Ağa Məhəmməd xan eyni zamanda özünü Azərbaycanın da hakimi hesab edirdi. Çünki Səfəvilər dövlətində qərarlaşdırılmış ənənəyə görə şah həm də Azərbaycanın və Gürcüstanın ali hakimi olmalı idi. Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının bəzilərini özünə tabe edən Ağa Məhəmməd xan 1791-ci ildən başlayaraq öz qoşunlarını Şimali Azərbaycana yürüş üçün hazırlamağa başladı. Qəribədir ki, hətta bu xəbəri eşidən bəzi Azərbaycan xanları yenə də bir-birinə ədavətdən əl çəkmədilər. Belə ki, 1792-ci ildə qarabağlı İbrahimxəlil xan Naxçıvan xanlığına əl uzatmaq fikrində idi. O, Dağıstandakı qohumu Ömər xanla ittifaqa girərək Naxçıvan qalasına yürüş etdi. Müttəfiq qoşunlarının sayı 11 minə çatırdı. Lakin qalanın mühasirəsi uzun çəkmədi. Tezliklə Xoy və İrəvan xanlarının köməyi ilə Kəlbəli xan döyüşdə qəti qələbə çaldı. Bu döyüşdə İbrahimxəlil xan 1000 nəfər, Ömər xan 700 nəfər, Kəlbəli xan isə müttəfiqləri ilə birlikdə cüzi canlı qüvvə itirdi. Qarabağ qoşunlarının tərkibində Dağıstandan gəlmiş çoxlu muzdlu döyüşçülər olduğuna görə, bu günə qədər Naxçıvan ətrafında gedən döyüş yeri «ləzgiqıran» adlanır. İbrahimxəlil xan və Ömər xanın ordusu yenicə Naxçıvan xanlığını tərk etmişdi ki, Ağa Məhəmməd xanın qasidləri Azərbaycana daxil oldular. Mənşəcə azərbayçanlı olan qacar tayfasının nümayəndəsi Ağa Məhəmməd xan elə güman edirdi ki, Azərbaycan xanları ilə asanlıqla ümumi dil tapa biləcək. Bu məqsədlə o, «... hər bir xanlığa öz nümayəndəsini göndərərək ona tabe olmaq rəmzi kimi arvadını, uşağını və ya qardaşını girov tələb etdi» 31 . Qacarlar tərəfindən girovların alınması mərkəzdən uzaqda olan feodalların həmişə itaətdə qalmalarına zəmanət verirdi. Ağa Məhəmməd xana müqavimət göstərmək üçün kifayət qədər gücü olmayan Kəlbəli xan tabeçilik rəmzi kimi qəlbən nifrət bəslədiyi Abbasqulu xanı girov kimi Ağa
. Məhəmməd xanın düşərgəsinə göndərdi. Belə addımı atmaqla o, bir tərəfdən İran hakiminin tələbini ödəyir, digər tərəfdən isə xanlıq taxtını ələ keçirmək arzusunda olan Abbasqulu xanı Naxçıvandan uzaqlaşdırırdı. Ağa Məhəmməd xan bilirdi ki, Kəlbəli xanın göndərdiyi Abbasqulu xan onun doğma qardaşı deyil. Onu da bilirdi ki, Kəlbəli xan əmisi oğlu Abbasqulu xanı sevmir və onu sadəcə olaraq özündən uzaqlaşdırır. Bütün bunlara baxmayaraq, təbiətən qəddar olan Ağa Məhəmməd xan Naxçıvandan gələn girovu qəbul etdi, lakin Kəlbəli xandan qisas almağı da unutmadı.
Şimali Azərbaycanın bir çox xanlıqlarından və Kartli-Kaxetn çarlığından rədd cavabı alan Ağa Məhəmməd xan silaha əl atmalı oldu. Onun ordusu üç istiqamətdə hərəkət edirdi: «Talış, İrəvan və Qarabağ istiqamətində. Ağa Məhəmməd xan özü seçmə qoşunun başında Qarabağ istiqamətində irəliləyirdi. Ağa Məhəmməd xanın böyük bir ordu ilə Arazı keçməsi xəbəri Cənubi Qafqaz xalqlarının arasında təşvişə səbəb oldu. Yoxsul xalq kütləsi üçün bu hadisə ilk baxışda bir o qədər də dəhşətli deyildi. Sadəcə
31 .
MDHTA 52-ci fond, siYahı 1/194, sən. 416, v. 324. Ağa Məhəmməd xanın fərmanlarının bir neçəsi Rusiyanın xarici siyasət arxivində saxlanılır. Bax: RXSA, Rusiyanın İranla əlaqəsi fondu, 776-cı siyahı, 6-cı sənəd, vərəq 339—348.
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|