Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XANLIĞIN RUSİYA TƏRƏFİNDƏN İŞĞALI Naxçıvan xanlığı birinçi Rusiya—İran müharibəsi dövründə (1804—1813).
49
istəyirdi. Bununla rus komandanlığı Cənubi Qafqazda xristianların, xüsusilə hələ o vaxt dünyanın bir çox ölkələrinə yayılmış ermənilərin hüsn-rəğbətini qazanmağa can atırdı. Lakin o zaman bu fikri həyata keçirmək mümkün olmadı. Rus komandanlığı hərbi-strateji cəhətdən əlverişli olan İrəvan xanlığını fəth etmək üçün tədbirlər hazırladığı zaman, ingilis və fransız diplomatiyası tərəfindən qızışdırılan şah hakimiyyəti 1804-cü ilin may ayında rus komandanlığından tələb etdi ki, qoşunlarını Cənubi Qafqazdan çıxarsın. Bu elə bir vaxta təsadüf edirdi ki, Sisianov naxçıvanlı Kəlbəli xanla danışıqlar aparırdı. Rusiya İranın notasını rədd etdiyinə görə, 1804-cü il iyunun 10-da İranla Rusiya arasında diplomatik münasibətlər kəsildi və beləliklə də bu iki dövlət arasında, tarixdə məşhur olan birinci Rusiya— İran müharibəsi başlandı
[69-70] .
50
Naxçıvan xanlığı birinçi Rusiya—İran müharibəsi dövründə (1804—1813). XIX əsrin əvvəllərindən Qafqazı ələ keçirməyi qarşısına məqsəd qoyan çar Rusiyası 1803-ü ildə Car—Balakən camaatını qəddarlıqla tabe etdikdən sonra 1804-cü ilin yanvarında daha artıq qəddarlıqla Gəncə xanlığını işğal etdi. Rus qoşunlarının Azərbaycan ərazisindəki təcavüzündən təşvişə düşən İran hökuməti Cənubi Qafqazdan qoşunlarını geri çağırmağı Rusiyadan tələb etdi. Alınan rədd cavabı İranla Rusiya arasında müharibənin başlanması üçün bəhanə oldu. Müharibənin ilk günlərindən qalibiyyətlə irəliləyən rus qoşunlarının müvəffəqiyyətinə, Car—Balakəndə və
Gəncə xanlığındakı qəddarlıqlarına Azərbaycanın şimalında yerləşən xanlıqlar biganə qala bilməzdilər. Gəncə xanlığının aqibətindən qorxuya düşən Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqlar l rus komandanlığından ehtiyat edərək «müqavilə» əsasında çar Rusiyasının himayəsini qəbul etməyə məcbur oldular. Şimali Azərbaycanda siyasi vəziyyətin bu şəkildə dəyişməsi ilə əlaqədar Fətəli şah Cənubi Azərbaycan xanlıqlarını bütünlüklə özünə tabe etmədən var qüvvəsini Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəyə yönəldə bilməzdi. Hələ İranla müharibə başlamazdan əvvəl, yerli vəziyyətlə tanış olan rus ordusunun Qafqaz qoşunlarının ali baş komandanı knyaz P. D. Sisianov yazmışdı: «...Azərbaycan xanlarının böyük bir hissəsi açıqdan-açığa İran şahının özbaşınalığına görə ona nifrət edir» 1 . Məhz bunu nəzərə alan Fətəli şah, ilk növbədə, Cənubi Azərbaycan xanlarını özünə tabe etmək qərarına gəldi. Şah Cənubi Azərbaycanda çox asanlıqla qələbə çalacağına ümid edirdi. Lakin o yanılırdı. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq Cənubi Azərbaycanın bir çox xanları ümumi düşmənə qarşı birlikdə müqavimət göstərməyi qərara aldılar. Vəziyyətin belə şəkil almasından xəbər tutan Sisianov dərhal rus komandanlığının qərargahına belə bir məlumat verdi: «... Təbriz xanı Əhməd xan... və bundan əlavə Azərbaycanın və İranın daha on xanı Baba xandan (Fətəli şahdan — red.) üz çevirmişlər. Yaranmış vəziyyət onu (şahı — red.) xeyli narahat etmişdir. Əgər şah Azərbaycana gəlsə Azərbaycan xanları sözləşiblər ki, müqavimət göstərib onu məğlub etsinlər və İran qoşunlarının Aflantu (Qaflanguh — red.) dağı istiqamətindəki hərəkətinin qarşısını alsınlar» 2 .
birinci Rusiya — İran müharibəsinin əvvəllərində Hələ İranın təsiri altına düşməmişdilər. Açıqdan-açığa İran əleyhinə siyasət yeridən Cənubi Azərbaycan xanlarından biri Xoy xanlığının hakimi Cəfərqulu xan idi. O, eyni zamanda Qafqazdakı rus qoşunlarının ali baş komandanı ilə də məktublaşırdı. Bundan xəbər tutan şah Cəfərqulu xanı cəzalandırmaq üçün imkan axtarırdı. Cəfərqulu xanın 200 nəfər atlı ilə xanlıqdan müvəqqəti olaraq getməsindən istifadə edərək, şah ordusu Xoya basqın etdi. Şəhəri talan edən İran sərbazları Cəfərqulu xanın oğlunu, arvadını və qardaşını girov kimi özləri ilə İrana apardılar. Bu hadisədən sonra da Cəfərqulu xan şaha tabe olmaqdan
1 AKAK, II cild, 1216-çı sənəd, s. 610. 2 RXSA, Baş arxiv, II -25, -çi. sənəd.(1805),vər.7a. 51
tamamilə imtina etdi və öz dəstəsi ilə İrəvana gedib qohumu Məhəmməd xanın yanında sığınacaq tapdı. Lakin Cəfərqulu xan uzun müddət İrəvan qalasında qala bilmədi. Fətəli şahın böyük bir ordu ilə İrəvana : yaxınlaşdığını eşitdikdə o buranı da tərk etdi. 1804-cü il iyun ayında knyaz P. D. Sisianovun komandanlığı altında rus ordusu İrəvan qalasını mühasirəyə alarkən Cəfərqulu xan da çox böyük fəallıq göstərdi. «Knyaz Sisianov belə qərara gəlmişdi ki, İrəvan qalasını aldıqdan sonra orda və Eçmiədzin monastırında bir polk qoymaqla Naxçıvana getsin və şəhəri aldıqdan sonra orada da bir polk qoyub Gürcüstana qayıtsın» 3 . Arxiv sənədlərinin birində deyilir ki, bir neçə gündən sonra xanlığından əli üzülmüş Cəfərqulu xan 200 atlı ilə gələrək Rusiya imperiyasına sədaqətli olacağına and içmişdir. 4
bilən Kəlbəli xan ona məktub yazır və İrana, Fətəli şahın yanına gedəcəyini, onun oğlunu, arvadını və qardaşını geri alacağını, hətta şahdan onun Xoy xanlığına qaytarılmasını xahiş edəcəyini bildirdi. Yalnız bu şərtlə ki, ... ruslardan əl çəksin. Ancaq Cəfərqulu xan Rusiyaya meyl etdiyindən bu işə razılıq verməmişdi 5 .
Çox güman ki, Kəlbəli xanın bu fikri İran şahına çatdırılmışdı. Heç də təsadüfi deyildir ki, 1804-cü ildə Fətəli şah 15.000 nəfərlik ordu ilə İrəvan qalasını alıb Məhəmməd xanı əsir edərək Tehrana göndərdikdən sonra İrəvan xanlığının idarəsini Kəlbəli xana tapşırdı. Kəlbəli xanın İran şahı tərəfindən dəstəklənməsi Qafqazdakı rus komandanlığına çatdırılmışdı. Kəlbəli xana onsuz da inanmayan knyaz Sisianov bu hadisədən sonra Naxçıvan xanına etibarını tamamilə itirdi. İran dövləti ilə yaxınlığına görə, Sisianov Kəlbəli xanı özünün ən qəddar düşməni hesab edirdi. Naxçıvan taxtından kənarlaşdırılmış Kəlbəli xanın əmisi oğlu Abbasqulu xan yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyə cəhd göstərirdi. Abbasqulu xan Naxçıvandan uzaqlaşdırıldıqdan sonra Sisianovda sığınacaq tapmışdı. O, burada sözün tam mənasında quldurluqla məşğul olurdu. Sənədlərin birində deyilir: «İbrahim xanın razılığı ilə Sisianov Qarabağ qəzasında yaşayan Naxçıvanın sabiq hakimi Abbasqulu xan Təbrizdən, Ordubaddan, Naxçıvandan və digər yerlərdən gələn tacirləri soyub talayır» 6 .
unutmurdu. Abbasqulu xan yazdığı məktublarında Sisianovu inandırmağa çalışırdı ki, Kəlbəli xandan fərqli olaraq onun Fətəli şahla heç bir əlaqəsi yoxdur. Rus hakim dairələrində Fətəli şah sadəcə olaraq özünün əsl adı ilə — Baba xan adlandırıldığı üçün Abbasqulu xan da Fətəli şaha «Baba xan» deyərək rusların qılığına girməyə çalışırdı. O, məktubların birində yazırdı: «Cəfərqulu xanla müqayisədə mənim Baba xana münasibətim daha pisdir». Sisianovun Naxçıvan üzərinə yürüş etmək fikrində olduğunu, lakin ərzaq və yem məhsullarının qıtlığı üzündən tərəddüd etdiyini bilən Abbasqulu xanın Sisianova göndərdiyi məktubda deyilirdi: «Yazdığınıza görə Naxçıvanda ərzaq və yem tapmaq çətindir. Lakin əlahəzrətin nəzərinə çatdırıram ki, Rusiya ordusunu lazım olan bir sıra
3
MDHTA, f. VUA, 4258-çi sənəd, II hissə, vərəq 12
4 Yenə orada. 1273-cü sənəd, s. 634 ,
AKAK, III cild, 622-ci sənəd, s. 340
6
AKAK, III cild, 622-ci sənəd, s. 340
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|