Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
66
Kəlbəli xanın ölümündən sonra Naxçıvan xanlığının idarəsini xanın böyük oğlu Nəzərəli xan öz əlinə aldı. Lakin tezliklə Kəlbəli xanın qardaşı oğlu Kərim xan Kəngərli hakimiyyəti öz əlinə keçirdi. Lakin o da hakimiyyətdə iki ildən artıq qala bilmədi. 1822- ci ildə Hüseyn Mirzə Naxçıvan xanlığının hakimi oldu. Bir il sonra isə, 1823-cü ildə Kərim xan yenidən hakimiyyətə qayıtdı. Kərim xan Kəngərlinin hakimiyyətdə olduğu dövr (1823— 1827) ikinci Rusiya—İran müharibəsinin başlandığı dövrə təsadüf edir. Lakin Kərim xan yenə də hakimiyyətdə çox qala bilmədi. Şahzadə Abbas Mirzə onu Məhəmməd Bağırla əvəz etdi. O, şahzadənin etimadını doğrultmadığı üçün ikinci Rusiya—İran müharibəsi ərəfəsində sabiq Kərim xanla əvəz edildi. Rusiyada baş vermiş dekabristlər üsyanı haqqında xəbər İrana 1826-cı ilin əvvəlində çatdı. İran hökumə [93-94] ti üsyanın rus dövlətini zəiflədəcəyini güman edib müharibəyə hazırlığı daha da sürətləndirdi. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, yenə də ingilis burjuaziyası İranı yeni müharibəyə təhrik edirdi. Rusiyaya qarşı müharibə üçün İran feodalları və ingilis diplomatları yenidən dini fanatizmdən istifadə etdilər. 1826-cı il iyul ayının 13-də İranın şiə ali ruhanilərinin başçısı Seyid Məhəmməd müsəlmanları «müqəddəs müharibəyə» çağırdı. Beləliklə, 1826-cı il iyul ayının 16-da 60 minlik ordu ilə müharibə elan etmədən şahzadə Abbas Mirzə Araz çayını keçərək Şimali Azərbaycan ərazisinə soxuldu. Azərbaycan xalqı yenidən müharibə qurbanı oldu. Müharibənin ilk günlərində İran ordusu Şimali Azərbaycanın içərilərinə, hətta Şamxora qədər gedib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. 1827-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, Şimali Azərbaycanın bütün əyalətləri İran ordusundan təmizləndi. Rus ordusunun müharibənin ilk çağlarında qazandığı qələbə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının müqəddəratında əhəmiyyətli rol oynadı. Şah ordusuna qarşı bu bölgədə rus ordusunun hərbi əməliyyatlarına general-leytenant İ. F. Paskeviç komandanlıq edirdi. O, 1827-ci il mart ayının 29-da «... xüsusi Qafqaz korpusunun komanda heyətini qəbul etdi»
10 . Naxçıvan və İrəvan xanlıqları uğrunda döyüşlərin ilk mərhələsi rus ordusu üçün müvəffəqiyyətsizlə nəticələndi. Abbas Mirzənin İrəvan qalasında saxladığı qarnizon daha güclü müqavimət göstərirdi. İrəvan xanlığı uğrunda gedən döyüşlərin ilk mərhələsində Paskeviç uğur qazana bilmədi. Ona görə ki bir tərəfdən İrəvanda ingilis silahı ilə silahlanmış qarnizon, digər tərəfdən isə rus ordusunun arxasında soyğunçuluqla məşğul olan kürd tayfaları komandanlığın diqqətini yayındırırdı. İqlimin sərtliyi də rus əsgərlərinə mənfi təsir edirdi. Yuxarıda deyilən vəziyyəti nəzərə alaraq, general-adyutant Paskeviç İrəvan qalasının mühasirəsindən müvəqqəti olaraq əl çəkdi və əsas gücünü səfərbər edərək Naxçıvan istiqamətində hücuma keçdi. İrəvan xanlığı ilə Türkiyə arasında əlaqəni kəsmək üçün Paskeviç general-leytenant Krassovskinin hissəsini burada saxladı. Krassovski həmçinin, İran ordusunun İrəvan qalasında, Sərdarabadda və Eçmiədzin monastırı ətrafında hərəkətini izləməli idi. Beləliklə, Krassovski həm də Araz çayı
и персидских повиций, присоединенных к России…ч. III.М..829. с. 26(Сонралар Иранын ҝтрафылы тҝсвири). 67
sahillərinə nəzarət etməli idi. Krassovskinin sərəncamında 3000 soldat var idi. Onlar xüsusi Qafqaz korpusunun 20-ci diviziyasına məxsus idilər. Həmin soldatlar Rusiyadan yenicə gətirilmişdilər, lazımi döyüş təcrübəsinə malik deyildilər. Məhz buna görə də Krassovskinin sərəncamında qalmış soldatlar qarşıda duran vəzifənin öhdəsindən gələ bilmədilər. General-adyutant Paskeviç əsas qüvvələrlə Naxçıvan istiqamətində hərəkət etdikdən sonra İrəvan qalasındakı İran qarnizonu hücuma keçərək Krassovskinin qoşununa güclü zərbə endirdi. Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç öz qüvvələrinin bir hissəsini Krassovskiyə köməyə göndərməyə məcbur oldu. Naxçıvan istiqamətində əməliyyatı general-leytenant knyaz Eristovun komandanlığı altında rus qoşunları davam etdirirdi. Eristovun komandanlığı altında rus döyüşçüləri Araz çayı üzərindəki keçidi tutmalı, Abbas Mirzənin qüvvələrini Naxçıvana və ya Abbasabad qalasına buraxmamalı idilər. İrəvan istiqamətində hərəkət edən orduya isə general-adyutant Benkendorf komandanlıq edirdi. Rus ordusunun keçdiyi yerlərdə əhali, hətta feodallar belə rus dövlətinin təbəəliyinə qəbul olunmalarını xahiş edirdilər. Bu da səbəbsiz deyildi. Həmin məsələ ilə əlaqədar mənbədə oxuyuruq: «Aprel ayının 30-da Aslan Sultan general- adyutant Benkendorfun yanına gələrək 300 ailədən ibarət Vedi kəndinin əlahəzrət imperatorun himayəsinə qəbul olunmasını xahiş etdi. Çünki Vedi kənd əhalisinin Arazın o tayına köçürülməsi təhlükəsi yaranmışdı» 11 . Tezliklə rus komandanlığı məlumat aldı ki, «Aslan Sultan Arazın o tayına köçürülmə təhlükəsini nəzərə alaraq öz adamları ilə birlikdə Göyçə gölü yaxınlığında Həsənqalada möhkəmlənmişdir» 12 . Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, İran hökmdarları həmişə yerli əhalini İranın içərilərinə köçürməyə çalışırdılar. Lakin İran işğalçılarının belə təşəbbüsü çox zaman baş tutmurdu. [95-96]
Müasirlərdən biri yazır: «Nağı xan və Vəkil İsmayıl ağa Ağrı dağı yaxınlığında olan qarabağlılara (qarapapaqçılar — red.) naxçıvanlılarla birlikdə İrana köçürülməkdən ehtiyat etdikləri üçün müqavimət göstərməyə hazırdırlar» 13 . Onların əksəriyyətinin yeməyə çörəyi belə yox idi, yalnız süd və pendirlə qidalanırdılar. Buna baxmayaraq, müqavimət göstərir və doğma yurdlarından uzaqlaşmaq istəmirdilər. Göründüyü kimi ikinci Rusiya—İran müharibəsi dövründə yerli əhali, istər-istəməz nizami orduya qoşulmaqla rus ordusunun gücünü artırırdı. Rus ordusunun yeni qüvvələrinin yaxınlaşması ilə İrəvan qarnizonu qalaya çəkilməyə məcbur oldu. İrəvan qalası yenidən mühasirəyə alındı. Paskeviçin komandanlığı altında olan hissələr isə qısa fasilədən sonra Naxçıvan istiqamətində hərəkət etməyə başladı. Rus ordusunun hərəkəti çox çətin bir şəraitdə davam edirdi. Bir tərəfdən dəhşətli istilər, digər tərəfdən isə ordunun keçdiyi yolların çətinliyi rus ordusunun normal hərəkətinə mane olurdu. Rus ordusunun keçdiyi ərazidə yaşayan əhali əvvəlcədən zorla Arazın o tayına köçürülmüşdü. Ona görə də ərzaq çatışmırdı. Yayın isti keçməsinə, ərzağın və yemin çatışmamasına baxmayaraq, general-adyutant Paskeviçin komandanlığı altında yorğun, taqətdən düşmüş, lakin yeni torpaqlar əldə etmək hərisliyi
11 İranın ətraflı təsviri... s. 32 12 Yenə orada. 13 İranın ətraflı təsviri... s. 36. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|