Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
NAXÇIVAN XANLIĞI GÜLÜSTAN MÜQAVİLƏSİNDƏN SONRA VƏ İKİNCİ
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAXÇIVAN XANLIĞI GÜLÜSTAN MÜQAVİLƏSİNDƏN SONRA VƏ İKİNCİ RUSİYA — İRAN MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ
62
İRAN MÜHARİBƏSİ DÖVRÜNDƏ
Gülüstan müqaviləsinə görə, 1813-cü ildə Naxçıvan diyarında mövcud olan əvvəlki inzibati quruluş — xanlıq ləğv edildi. Beləliklə, XVII əsrin ortalarında İran hakimiyyətindən xilas olmuş Azərbaycanın müstəqil xanlıqlarından olan Naxçıvan xanlığı yenidən İranın əyalətlərindən birinə çevrildi. Əvvəllər böyük nüfuza malik Kəlbəli xanı hakimiyyətə gətirməklə şah Naxçıvan diyarında öz nüfuzunu artırmağa cəhd edirdi. Lakin Kəlbəli xana olan bu münasibətlə İranın hakim dairələri ciddi səhvə yol verirdilər. Gözləri İran şahı Ağa Məhəmməd tərəfindən çıxarılmış Kəlbəli xan qəlbində şah hökumətinə nifrət bəsləyir, Rusiyanın himayəsi altında olmağı daha üstün tuturdu. Rus ordusunun düşmən üzərində qələbəsi azərbaycanlıların, o cümlədən Naxçıvan əhlinin də sevincinə səbəb oldu. İran şahından asılı vəziyyətə düşən Kəlbəli xan bir an belə Rusiyanın təbəəsi olmaq fikrindən əl çəkməmişdi. Onun Rusiyaya olan meyli İrana gedərkən yolüstü Naxçıvana gəlmiş general A. P. Yermolovla söhbətində bir daha özünü göstərdi. [87-88]
A. P. Yermolovun diplomatik missiyasının fəaliyyəti tədqiqat obyektinə daxil olmasa da, bu hadisə ilə əlaqədar bəzi məsələlərə toxunmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Rusiya ilə müharibədə məğlubiyyətə baxmayaraq, İngiltərə hakim dairələri tərəfindən qızışdırılan İran hökuməti yenidən müharibəyə hazırlaşırdı. Dörd il keçdikdən sonra ingilis zabitləri tərəfindən təlim keçmiş İran ordusu qüvvə topladığından, şah yeni döyüşlərə başlamaq üçün bəhanə axtarırdı. Ona görə də şah Talış və Muğan torpaqlarını Rusiyadan tələb etdi və bu məqsədlə özünün səlahiyyətli səfirini Peterburqa göndərdi. Şahın nümayəndəsi hökumət adından Gülüstan müqaviləsinə yenidən baxılmağı tələb etdi. Əvvəlcə Fransa və daha sonra İngiltərə tərəfindən qızışdırılan İran hökuməti Gülüstan müqaviləsinin bağlanmasına baxmayaraq, mövcud sərhədlərə yenidən baxılmasını tələb edirdi. Rus dövləti şahın «xahişinin» yeni müharibəyə gətirib çıxarmasını istəmirdi. Ona görə də imperator I Aleksandr münasibətləri qaydaya salmaq üçün general A. P. Yermolovu xüsusi təlimatla İrana göndərdi. İmperatorun Yermolova verdiyi təlimatın bir hissəsi xüsusilə diqqəti cəlb edirdi: «Qarabağ və Şimali Talışın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ilə dəyişdirilməsi məqsədə müvafiq olardı» 1 . Bu fikir göstərilən xanlıqların siyasi və strateji cəhətdən daha böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. Qəribədir ki, rus diplomatları və konsulları əsasən İrana Volqa — Xəzər vasitəsilə gedirdilər. Lakin A. P. Yermolov başqa yol seçərək İrana Tiflis, İrəvan və Naxçıvan vasitəsilə getməyi qərara almışdı. A. P. Yermolov Gürcüstandan keçərək «... bir sıra sərhəd zonalarını gəzmiş və müəyyən yerlərin gələcəkdə iranlılara güzəşt edilməsinin rus ordusunun bu sərhəd zonasında mövqelərinə necə təsir göstərəcəyini öyrənmişdi» 2 .
erməni olan Mədətov, Nəzərov, praporşiklərdən Bəylərov və Əlixanov səfirin
1 Mərkəzi Dövlət Hərbi Dəniz Donanması arxivi, f. 19, 4-cü siyahı, -141-ci sənəd, vərəq 14. 2 Yenədə orada 63
tərcüməçiləri kimi nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil edilmişdilər. A. P. Yermolov öz nümayəndə heyəti ilə birlikdə 1816-cı ilin mayında Naxçıvan tərəfdən Azərbaycana daxil oldu. A. P. Yermolovun İrana səfəri haqqında tarixi ədəbiyyatda lazımi məlumatlar vardır. Lakin onun Naxçıvanda olması və Kəlbəli xanla görüşü bu günə qədər Azərbaycan tarixi ədəbiyyatında bir sözlə belə xatırlanmır. Hüquqi cəhətdən İranın tabeliyində olsa da Kəlbəli xanın Naxçıvan torpağında A. P. Yermolovla görüşü və danışıqları Naxçıvan xanlığının siyasi cəhətdən müstəqilliyini göstərir. Azərbaycanda birinci olaraq A. P. Yermolovun görüşünə «öz adamları ilə birlikdə Şərur kəndinin sahibi» çıxdı. Rus dövlətinin nümayəndə heyətini qonaqpərvərliklə qarşılayan şərurlular qonaqları onlar üçün Xok kəndində salınmış düşərgəyə qədər müşayiət etdilər. Rus nümayəndə heyətinin Xok kəndinə gəldiyini eşidən Kəlbəli xan, öz qaynı Maqsud xanı göndərdi ki, A. P. Yermolovu Naxçıvana qədər müşayiət etsin. Onları yolda Kəlbəli xanın iki qardaşı və nəvəsi süvari dəstəsi ilə qarşıladılar. Onlar rus nümayəndə heyətini silahlardan yaylım atəşi ilə salamladılar. Naxçıvanın yaxınlığında isə A. P. Yermolovu Kəlbəli xan özü qarşıladı. Naxçıvanda A. P. Yermolov üçün Kəlbəli xanın qardaşı Kərim xanın evi ayrılmışdı. Kəlbəli xan səfiri həmin evə qədər müşayiət etdi. Nümayəndə heyətinin digər üzvləri gətirdikləri yüklərlə yaxınlıqdakı düşərgəyə aparıldı. Bir gün sonra 1816-cı il may ayının 12-də general A. P. Yermolov öz adamlarının müşayiəti ilə Kəlbəli xanın görüşünə gəldi. Görüş qarşılıqlı anlaşma şəraitində keçdi. Bu diplomatik qəbulun iştirakçısı B. Borozna yazır ki, «bizi qızılgül suyu ilə hazırlanmış qəhvə və çaya qonaq etdilər... Hər şey bol idi». Kəlbəli xan haqqında isə V. Borozna belə yazır: «... xan özünün bütün bədbəxtliklərinə baxmayaraq, gülərüz və hazırcavab idi. O, söhbət zamanı maraqlı lətifələrdən və misallar gətirirdi 4 .
[89- 90]
Yermolovla şəxsi söhbətlərində isə ciddi məsələlərə toxunur, özünün vəziyyəti, İrana və Rusiya dövlətinə olan münasibətləri ilə əlaqədar məsələlərdən danışırdı. Bu haqda səfirliyin jurnalında çox maraqlı faktlar verilir. A. P. Yermolov yazır: «Yaşlı ikən gözünü itirmiş bu bədbəxt qoça 20 il ərzində təbəələrindən uzaqlaşdırılmış olsa da heç təsəlli tapa bilmirdi». Kəlbəli xanın sözlərindən belə nəticəyə gəlmək olur ki, həmin dövrdə Naxçıvan xanlığı hüquqi cəhətdən İrandan asılı olsa da, əslində o, şaha nifrət bəsləyirdi. heç də təsadüfi deyildi ki, «ehtiyatlı» İran dövləti Kəlbəli xanın oğlunu «sədaqət naminə girov saxlayırdı». A. P. Yermolov yazır ki, Naxçıvanda «...böyük məmnuniyyətlə kor xanla görüşdüm. O, İran idarəçiliyinin çürüklüyünü hiss edirdi. Yalnız zor gücünə şaha tabe olmağa məcbur idi». A. P. Yermolovla söhbət zamanı Kəlbəli xan iranlılar haqqında ciddiyyət və cəsarətlə danışır. Rusiya idarəçiliyinin üstün olduğunu tərifləyirdi. A. P. Yermolov yazır ki, Kəlbəli xan mənim səmimi olduğumu hiss etdiyindən heç kimdən və heç nədən çəkinməyərək açıq söhbət edirdi. Xan rus generalı A. P. Yermolova demişdi: «Ağa Məhəmməd xan mənim gözlərimi çıxarmışdır. Mənim güclü əllərim qisas almağa hazırdır». A. P. Yermolov yazır ki, Kəlbəli xan yenidən
4
V. Borozna. Göstərilən əsəri, s. 61; A. E. Sokolov. Göstərilən əsəri, s. 14 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|