Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
64
Naxçıvanda hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra xanlığın quruculuq işləri ilə məşğul olmuşdur. O, dünya işığından məhrum olsa da, yaxşı bilirdi ki, birinci Rusiya—İran müharibəsi dövründə nəinki onun şəhəri, habelə bütün doğma diyarı dağıdılmışdı. A. P. Yermolovla söhbət zamanı Kəlbəli xan nəinki təkcə öz acı taleyindən, habelə bütün Naxçıvan xanlığının vəziyyətindən şikayətlənirdi. A. P. Yermolov yazır ki, Kəlbəli xan pəncərə qarşısında oturarkən deyirdi: «... vaxtilə Araz çayı vadisinin gözəlliyi və zənginliyinə heyrətlə baxırdım, gözəl bağları və meşəlikləri olan vadini çoxsaylı əhali canlandırırdı; İndi mənə deyirlər ki, vadi boş səhralığa çevrilib, keçmiş zənginliyindən əsər belə qalmayıb. Yaxşı ki, tale mənim gözlərimi bağladı, vadinin belə bədbəxt gününü və tar-mar olmasını görmürəm. Bu vadini üç əsr mənim nəslim idarə etmişdir. Ara müharibələri və şahın ordusu bu bədbəxt torpağı boşluğa çevirdi, işğalçıların hər bir addımı xalqın bədbəxtliyinə səbəb oldu. Lakin bu yaxınlarda burada rus ordusu da olub. Lakin onlar burada göz yaşı tökdürməyiblər. Ona görə də mənim həmvətənlərim onları nifrətlə yad etmirlər» 5 . Kəlbəli xanın danışığından aydın olur ki, Naxçıvan xanlığında İran ağalığı formal xarakter daşıyırmış. Nəinki xalq kütlələri, habelə şah tərəfindən Naxçıvana göndərilən və şahın adamı kimi Kəlbəli xanın özü də İran işğalçılarına nifrət bəsləyir. Bir dövlət xadimi kimi Kəlbəli xan uzaqgörənliklə İranla Rusiya arasında yeni müharibə təhlükəsini sanki hiss edirdi. O, A. P Yermolova demişdi: «İranlıları tanıdığım üçün məndə belə fikir oyanmışdır ki, sizin yaratdığınız dostluq uzun müddət davam etməyəcək. İnanıram ki, ya onlar xəyanət edib bu dostluğu pozacaq və yaxud da sizi bu dostluğu pozmağa məcbur edəcəklər» 6 . Kəlbəli xanın bu fikrinin həqiqət olduğunu uzun müddət gözləmək lazım gəlmədi. Məlum olduğu kimi, 1826-cı ildə İran hökuməti Rusiyaya qarşı yeni müharibəyə başladı. Açıq söhbətdən sonra A. P. Yermolov bir daha Kəlbəli xana təşəkkür edərək onunla xudahafizləşdi və öz iqamətgahına qayıtdı. Rus səfirini daha vacib işlər gözlədiyindən o, Naxçıvanda uzun müddət qala bilmədi. Ertəsi gün səfir yola hazırlaşdı. Bundan xəbər tutan Kəlbəli xan A. P. Yermolovun yanına gəldi və onu Araza qədər müşayiət etmək arzusunda olduğunu bildirdi. Lakin general A. P. Yermolov yaşını və fiziki imkanlarını nəzərə alaraq xandan xahiş etdi ki, narahat olmasın və evinə qayıtsın. Ancaq səfir razılıq verdi ki, Kəlbəli xanın iki qardaşı onu Araza qədər öz atlıları ilə müşayiət etsin. Beləliklə, A. P. Yermolov Naxçıvandakı görüşdən sonra öz heyəti ilə birlikdə İrana getdi. Rus dövlətinin səfiri İrandan geri qayıdarkən Araz sahilində onu Kəlbəli xanın oğlanlarından biri qarşıladı və Naxçıvan şəhərinə qədər müşayiət etdi. Lakin səfirin Naxçıvanda qalmağa vaxtı olmadı. O, Peterburqa qayıdıb İngiltərənin köməyi ilə İranın Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyata hazırlaşdığını xəbər verməyə tələsirdi. Ona görə də Naxçıvanda qısa müddətli istirahətdən sonra öz yoluna davam etdi. Yola düşməzdən əvvəl A. P. Yermolov Kəlbəli xanla qısa görüş keçirdi. [91-92]
1817-ci il sentyabrın 26-da A. P. Yermolov Naxçıvanı tərk etdi. General A. P. Yermolov İrandan getdikdən sonra İngiltərənin təzyiqi ilə İran şahı Rusiyaya qarşı müharibəyə ciddi hazırlaşmağa başladı. Bu münasibətlə, hər şeydən
5 Yermolovun jurnalı, s. 180.—181 6 Yenə orada 65
əvvəl, ordunun yenidən təşkil edilməsinə başladı. Bu sahədə İngiltərədən gəlmiş təlimatçılar xüsusilə fəallıq göstərirdilər. Yeni təlimatçılar birinci Rusiya—İran müharibəsi ərəfəsində fransızlar tərəfindən təşkil edilmiş qaydaları ləğv etdirirdilər. Əvvəlki vəziyyətin əksinə olaraq, İran ordusunda İngiltərə tərəfindən yeni qaydalar tətbiq edildi. Beləliklə, ingilis zabitlərinin rəhbərliyi altında İran ordusu yeni döyüşlərə hazırlaşdı. İran komandanlığı köhnə qalaların gücləndirilməsinə və yeni dayaq məntəqələrinin yaradılmasına diqqəti artırırdı. Belə qalalardan biri Abbas Mirzənin «şərəfinə» Naxçıvan yaxınlığında tikilmiş Abbasabad qalası idi. Bu qala fransızlar tərəfindən tamamilə yeni üsulda inşa edilmişdi. Mənbədə Abbasabad qalası haqqında deyilir: «... qala Abbas Mirzənin zövqünə uyğun avropasayağı tikilmişdir» 7 . Bu qala Rusiya sərhəddində İranın dayaq məntəqəsi hesab olunurdu. Qalanın xarici görünüşü düzgün tikilmiş beş bucaqdan ibarət idi. Qala tikilənə qədər həmin yerdə Astabad adında böyük kənd yerləşirdi. O, Yevetski Abbasabad qalası haqqında yazırdı: «Abbasabad qalası fransız və ingilis zabitləri tərəfindən möhkəmləndirilmiş beşbucaqlı qala idi» 8 . Ehtimal ki, Abbasabad qalası birinci Rusiya— İran müharibəsi dövründə tikilmişdir. Çünki 1834— 1835-ci illərdə Naxçıvanda olmuş F. Korf yazmışdı: «Bu ölkədə 25 il əvvəl Abbas Mirzə tərəfindən tikilmiş qala kördüm. Bu qala Abbas Mirzənin xidmətində olmuş fransız mühəndisinin planı əsasında tikilmişdir» 9 . Abbasabad qalasının dəqiq təsvirini rus tarixçisi N. Nefedyev verir. O, özünün 1839-cu ildə nəşr etdirdiyi yol qeydlərində yazır: «... Abbasabad qalası Naxçıvana gedən yolun qarşısında dayanmışdı. Mən bu qalaya getməyi özümə borc bildim. Fransız mühəndisinin bu əsərinə baxmaq və ehtiram etmək mənim borcum idi. Bu qalanı tikintisi 30 il əvvəl həyata keçirilmişdir. Dərin xəndəklər su ilə doldurulmuşdur. İki cərgəli divarlarda atəş açmaq üçün yerlər qoyulmuşdur. Sığınacaqlar və digər müdafiə mövqeləri xeyli gücləndirilmişdir. Bu cür müdafiə mövqeləri göstərir ki, bu qala İranın dostları tərəfindən tikilmişdir. Onlar çox uzaqgörənliklə qalanı tikərkən nəzərə almışdılar ki, qalanın qarnizonu Arazın üstündəki körpünü görə bilsin və lazım gəldikdə» geri çəkilərkən öz təhlükəsizliyini təmin edə bilsin. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Abbasabad qalası əvvəlcə fransızlar tərəfindən tikilmiş, Gülüstan müqaviləsindən sonra isə ingilislər tərəfindən daha da möhkəmləndirilmişdi. Hər halda Abbasabad qalası İran ordusunun Cənubi Qafqazdakı dayaq məntəqələrindən biri olmaqla bərabər Cənubi Azərbaycanın bir növ qapısı idi. Bununla belə Kəlbəli xan İran dövlətinin bu cür tədbirlərinə baxmayaraq, öz oğlanlarının köməyi ilə xanlıqda daxili işləri qaydaya salmağa çalışırdı. Onun İran şahı qarşısında əsas vəzifəsi vaxtlı-vaxtında topladığı vergilərin müəyyən hissəsini xəzinəyə göndərməkdən ibarət idi. 20-ci ilin əvvəllərində qocalmış Kəlbəli xan Məkkəyə getməyi qərara aldığından, xanlığın idarəsini oğlanlarından birinə — Ehsan xana həvalə etdi. Ziyarətdən Təbriz vasitəsilə geri qayıdan ixtiyar yaşlı Kəlbəli xan 1820-ci ildə doğma vətəndən kənarda vəfat etdi.
7
П. Зубов. Краткая последней войны Россия с Первой, СПб., 1837г., с.131. 8 О.Евецкий. Статическое описание Закавказского края в исходе XVIII в.и сравнение оного с ненешным. СПб.,1835,с. 200. 9 Ф.Корф. Воспоминание о Персии. 1834-1835, СПб.,1838,с.77 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|