Фяхряддин вейсялли

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
104 
sılama  ilə  assosiasiya  oyadıb  və  yalnız  intensional  dilin 
rüĢeyimlərini xatırlada bilər. 
Meymunlar  bir  neçə  sözü  çətinliklə  olsa  da  öyrənir,  ancaq 
daha  geniĢ  həcmdə  baĢa  düĢmür  (konkret  təfəkkür  anlamında). 
Farens  yazır  ki,  mən  deyəndə  ―ağzını  aç‖,  ―dilini  çıxart‖  və  s.-i 
yaxĢı baĢa düĢürdü. Hətta oranqutan komandaları da baĢa düĢürdü; 
topla oyna, əlini ver! ver mənə! və s. ―Tutaram‖ deyəndə oranqutan 
qaçırmıĢ. Deməli, meymunlar səslərin ifadə etdiyi mənalara laqeyid 
olmurlar.  Ancaq  söhbət  anlayıĢlardan  getmir.  Bu,  o  deməkdir  ki, 
müəyyən  təsəvvürlər  səslərin  anlamını  baĢa  düĢməyə  imkan  verir. 
Farens yazır ki, meymunlarda jestlər, mimikalar və pozalar mühüm 
rol oynayır (itlərdə isə mırıltı, hürmə və s.). Deməli, antropoidlərin 
səsli ünsiyyəti çətin olur. 
Həmcinslər  arasında  əlaqələr  kifayət  qədər  zəngindir.  Bu  da 
jest, mimika və poza ilə həyata keçirilir. 
Mütəxəsisslər  yazırlar  ki,  Ģimpanzelər  bir-birilərinin  emo-
sional  vəziyyətini,  həm  də  arzularını  yaxĢı  baĢa  düĢürlər.  Burada 
imitasiya mühüm rol oynayır. Məsələn, Ģimpanze istəyəndə ki, onu 
müĢayiət  etsinlər,  o,  itələyir,  adamın  əlindən  dartır,  getməyə  cəhd 
edir.  Banan  istəyəndə  tutmaq  hərəkətini  mimika  ilə  edir.  Kifayət 
qədər uzaqda olan meymun  əlinin  jestilə  baĢqasını  yaxına gəlməyə 
çağırır.  Bəzən  bu,  insan  hərəkətinə  oxĢayır.  Məsələn,  su  içmək 
istəyəndə meymun dodaqlarını adamın əlinə sürtür, istəmədiyi Ģeyi 
ona verəndə əlilə o yana itələyir, dodağını büzüĢdürür. Təcrübələrdə 
belə hallar da olub: meymuna bir neçə jeton verilib. Onları avtomata 
qoyub  düyməni  basmaqla  onları  əldə  edib.  Ancaq  ona  jeton 
verilməyəndə, israr edib ki, ona jeton versinlər. 
Bir  təcrübədə  isə  ağır  qutunu  çəpərin  yanına  qoyurlar. 
Meymunun  ona  gücü  çatmır.  Meymun  kömək  üçün  adamlara  üz 
tutur. O, baĢqalarını əlilə özünə köməyə çağırır. Ətrafdakı meymun 
reaksiya  verməyəndə  birinci  meymunu  o  təhrik  edir,  onu  itələyir, 
birgə iĢə dəvət edir. Burada intensional ünsiyyətdən danıĢmaq olar. 
Antropoidlərdə  danıĢıq  məkanı  olmadığından  bəziləri  səsli 
dili  jest  dililə  əvəz  etməyi  məsləhət  görürdülər.  Bununla  daha  çox 
Ģey  əldə etmək olur. Lakin bu sahədə hələ az iĢ görülüb. Məsələn, 
makakanın  barmaqlarını  qatlamağa  öyrədiblər  (çörək,  alma  və  s. 
görəndə). Çörək və alma daha uğurlu nəticələr verib: alma istəyəndə 

---

ЫВ. А
ШАЬЫ СЯВИЙЙЯЛИ СЕМИОТИК СИСТЕМЛЯР
 
 
105 
əlini  yuxarı  qaldırıb  barmaqlarını  açırmıĢ,  çörək  istəyəndə 
barmaqlarını yumurmuĢ. 
Ġntensional dil iĢarəsi bəsit haldadır, ancaq bu insandakından 
çox-çox uzaqdır. 
Delfinlərin  dili  olması  məsələsi  çox  mübahisəlidir.  Bir  Ģey 
aydındır:  delfinlər  meymunlara  nisbətən  daha  tez  Ģərti  reflekslər 
qazanırlar.  Təcrübələr  göstərdi  ki,  kit  Ģəkilli  delfinlər  çox  mühüm 
məlumatları  bir-birinə  ötürür  və  bir-birini  məlumatlandırırlar.  Gü-
man  edilir  ki,  yaxın  10-20  ildə  delfinlərlə  əlaqə  yarada  biləcəyik. 
Onlar  bizə  okeanlar  haqqında  məlumatlar  ötürə  biləcəklər.  Ancaq 
bu  o  qədər  də  asan  baĢa  gəlməyəcək.  Məsələn,  kitəoxĢar  iri  dəniz 
heyvanlarının  sürüsü  adamlara  balıq  tutmağa  mane  olurlar. 
Gəmidən  onlara  atəĢ  açırlar.  Onlar  təhlükəli  zonanı  tərk  edib  ge-
dirlər,  təxminən  50  mil
2
.  Lakin  sonra  yenə  mane  olmağa  çalıĢırlar. 
Bəzi  gəmilərin  burnunda  ucu  ĢiĢ  Ģey  olur.  Onlardan  açılan  güllə 
adama  dəyib  partlayır.  Onlara  bağlanmıĢ  kəndirlə  gəmini  dartıb 
çıxartmaq olur. Ġri dəniz heyvanı onu görüb öz həmcinslərinə iĢarə 
göndərir ki, onlar ehtiyatlı olsunlar. 
Tədqiqatçılar  yazırlar ki, iri  dəniz heyvanı bildirir ki,  təhlükə 
gəmidən  gəlir.  Buna  sübut  o  heyvanların  gəmidən  uzaqlaĢmasıdır. 
Səbəb  baĢqa  Ģey  də  ola  bilər.  Ola  bilər  ki,  panikaya  düĢmüĢ  hey-
vanlar qaçarkən qopan dalğa onları duyuq salıb. Deməli, yem amil-
lərin  olması  istisna  olunmur.  Hazırda  güman  edilir  ki,  heyvanlar 
məsafəni  dəqiq  müəyyənləĢdirirlər.  Bu  isə  bir  az  fantaziyaya 
oxĢayır. 
Hər  halda  sübut  və  tədqiqatlar  lazımdır.  Bəzən  qeyri-ciddi 
metodla  elmi  nəticələr  çıxartmaq  yaxĢı  olmur.  Məsələn,  Hans  adlı 
atla  XX  əsrin  əvvələrində  alman  tədqiqatçısının  aqibəti  buna  bariz 
nümunədir. Guya Hans danıĢa bilirmiĢ.  Guya o, bölməni, çıxmanı, 
kök  altından  alınmanı  bilirmiĢ.  Əlbəttə,  bunlar  hamısı  fantaziya 
seriyasındandır. Bu cür səhvlər əsl tədqiqatları çaĢdıra bilər. 
Bütün  bu  deyilənlərdən  sonra  belə  ümumiləĢmələr  aparmaq 
düzgün  olardı.  Heyvan  psixologiyasını  öyrənməklə  biz  aĢağı 
səviyyəli canlı aləmin ünsiyyət mexanizminə bələd oluruq. Bununla 
da  insan  dilinin  o  ünsiyyətdən  fərqini  daha  ətraflı  öyrənə  bilirik. 
Arıların  ünsiyyətindən  çıxıĢ  edib  insan  dilini  daha  mükəmməl 
öyrənmək  olur.  Arılar,  doğrudan  da,  informasiya  düzəldir,  onu 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
106 
qəbul edib öz ―yaddaĢlarında‖ saxlayıb ona mvafiq reaksiya verir və 
müxtəlif  somatik  vasitələrlə  simvollaĢdırırlar.  Fakt  orasındadır  ki, 
onların  davranıĢı  ilə  verdikləri  iĢarə  arasında  bir  ―konvensional‖ 
uyğunluq  var.  Bu  da  imkan  verir  ki,  baĢqa  arılar  ―ifadələri‖  qəbul 
edib  onlara  müvafiq  hərəkətlər  (rəqslər)  edirlər  Dildə  də  müəyyən 
gerçəkliyə  yönələn  iĢarələri  fomalaĢdırmaq  və  onları  Ģərh  etmək 
insanın qabiliyyətinə və ya səriĢtəsinə aiddir, təcrübəyə əsaslanaraq 
eĢitdiklərini tərkib hissələrinə bölmək səriĢtəsinə malikdir. Arıların 
verdiyi  xəbərdə  3  cəhət  var:  qida  mənbəyinin  yeri,  istiqaməti  və 
uzaqlığı. Dairəvi rəqs, həm də onun müəyyən məsafədə yerləĢdiyinə 
dair  xəbər  verir.  Ġkinci  rəqs  isə  qidanın  istiqamətini  və  uzaqlığını 
bildirir.  Burada  situasiya  və  funksiya  sanki  dildəki  kimidir,  çünki 
dildə  olduğu  kimi  arılarda  da  eyni  həmcinslərin  müəyyən  dəstəsi 
mövcuddur  və  bu  dəstənin  hər  bir  üzvü  eyni  Ģəkildə  rəqslərdən 
istifaə  edir  və  baĢa  düĢə  bilir.  Ancaq  insan  dilindən  fərqlər  yetə-
rincədir.  Ġlk  öncə  arılarda  ünsiyyət  rəqslərlə  ifadə  olunur,  onlarda 
insanın danıĢıq cihazına bənzər bir Ģey yoxdur. Arılardakı ünsiyyət 
səsli  olmadığından  labüd  olaraq  görmə  həlledicidir,  özü  də  günəĢ 
iĢığında  baĢ  tutmalıdır,  yəni  qaranlıqda  bu  mümkün  deyildir. 
Məlumdur  ki,  insan  dilində  bu  məhdudiyyət  yoxdur.  Digər  fərq 
ondan  ibarətdir  ki,  arıların  ünsiyyətində  ətrafdan  cavab  gəlmir, 
insan dilindəki dialoq burada yoxdur. Səlis dildə cavab verilən mə-
lumata  reaksiyadır.  Arılar  baĢqa  məlumatdan  yeni  məlumat 
düzəltmək  iqtidarında  deyil.  Dildə  isə  cavab  təcrübəyə  və  situasi-
yaya  münasib  olur.  Arıların  informasiyası  yalnız  qida  ilə  bağlıdır. 
Onlar  gerçəkliyi  xüsusi  simvolizmlə  imitasiya  edir.  Nəhayət, 
arıların  ―dilini‖  tərkib  hissələrinə  bəlmək  olmur.  Onlarda  ümumi 
məzmun  məkanla  bağlıdır  və  A.Martine  (1908-)  demiĢkən  arıların 
məlumatlarını ikili üzvlənmə baxımından təhlil etmək olmur. Ġnsan 
dili selektiv və distinktiv əlamətləri olan fonem, morfem, leksem və 
s.-yə  parçalanırsa,  arıların  dilində  belə  konstruktiv  elementləri 
tapmaq  olmur.  E.Benvenist  arıların  ünsiyyət  prosesini  bütövlükdə 
səciyyələndirərək  belə  yazır:  ―...  söhbət  dildən  yox,  siqnallardan 
ibarət koddan gedir. Bütün əlamətlər buradan  yaranır: məlum məz-
mun, məlumatın dəyiĢməzliyi, yalnız bir məqama bağlılıq, söyləmin 
bölünməz təbiəti, onun qarĢılıqlı ötürülməsi.‖
14
 

---