Фяхряддин вейсялли

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
121 
rəqəmsal  əməliyyata  çevirir.  Məsələn,  yazıda  verilən  informasiya 
rəqəmsala  çevriləndə  qrafemlərin  yerində  alfavitdə  iĢarələrə  uyğun 
seçilmiĢ rəqəmlər gedir. 
Müasir  riyazi  məntiq  deduktiv  operasiyalarla  konyunksiya 
(―və‖ bağlayıcısı), dizyunksiya (ya,  ya da) və inkar (yox) əlaqələri 
riyazi  yolla  çoxaltma  və  toplama  əməliyyatını  həyata  keçirə  bilir. 
Bununla  da  rəqəmlər  üzərində  təfəkkür  əməliyyatlarını  riyazi 
operasiya kimi  etmək mümkün olmuĢdur
. 
Konstruktorlar elə qurğu 
düzəldiblər  ki,  maĢın  əməliyyatı  toplamanı  bir  neçə  dəfə  keçirilən 
əməliyyat kimi təqdim edir. MaĢın həmiĢə düz sayır və düz eləyir. 
Odur ki, bizim düĢüncəmizin məzmununu, mental prosesləri maĢın 
hesablayaraq modelləĢdirməyə çalıĢır. Bizim mental həyatımızda dil 
iĢarələri istirak edir, daxili nitqdə də. Ancaq kibernetik qurğu daxili 
nitqdən  məhrumdur.  Onlar  özlərilə  bizi  kimi  danıĢmırlar.  Bizim 
sözlə  göndərdiyimiz  məlumatı  kibernetik  qurğu  rəqəmlər  Ģəklində 
kodlaĢdırır.  Burada  rəqəmlər  hökmranlıq  edir,  onu  elektirik 
impulslar idarə edir. DüĢüncə prosesini modelləĢdirən maĢında söz, 
eĢidilən, deyilən özü-özünə danıĢılan nitq olmur. 
Ġnsanın  daxili  nitqdə  iĢlətdiyi  dil  vahidləri  hissi  xarakter 
daĢıyan  subyektiv  obrazlarla  bağlıdır.  Hətta  sintaktik  sistemlərin 
qurulmasında istifadə olunan simvolları dilin təbii vahidlərilə bağlı 
götürür,  onların  anlam  mənaları  əqli  obrazlarda  reallaĢır,  çünki 
sintaktik  sistem  adi  təbii  dildə  öz  ifadəsini  tapır.  MaĢın  isə  əqli 
obrazlardan  yararlana  bilmir,  onun  bütün  operasiyaları  maddi 
dəyiĢmələrə  (elektirik  impulslarının)  əsaslanır.  Deməli,  maĢın 
nəinki sözsüz, həm də obrazsız ―düĢünür‖. Ancaq bu heç də maĢına 
Ģübhə  ilə  yanaĢmağa  əsas  vermir.  Alınan  nəticələr  bəzən 
insanınkından  da  yüksək  olur.  Ona  görə  də  maĢın  daha  intensiv 
Ģəkildə insanın köməkçisinə çevrilir. 
Deməli, kibernetik qurğu semiotikasız heç nə edə bilməz. 
 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
122 
 
V.4. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər 
 
1.  V.F.  Veysəlova  .  UĢaq  dilinin  formalaĢması  və  inkiĢafı.  ND, 
Bakı, 2002. 
2. A.A.Ветров Göstərilən əsəri, s. 219. 
3.  R.O.Якобсон.  Детский  языk,  афазия  и  общие  звуковые 
законы. 1949-cu il almanca nəĢrindən tərcüməsi, ―Son söz‖ və ―ġərhlər‖ 
filol.e.d.prof.F.Yadigarındır (Veysəllinindir). Bakı, 1993. 
4. V.F.Veysəlova. Göstərilən əsəri, s.115. 
5. A.A.Ветров. Göstərilən əsəri, s.219. 
6. K.Бюлер. Очерк духовного развития ребенка. М., 1930, s. 64-
65. 
7. А.А.Ветров. Göstərilən əsəri, s.233. 
8.P. Giro. Semantique. Paris, 1955 
9. А.А.Ветров. Göstərilən əsəri, s.45. 
10. Zeichen und System der Sprache. I. Bd.Veröffentlichung des 1. 
Ġnternationalen  Symposiums  ―Zeichen  und  System  der  Sprache‖  vom 
28.9. bis zum 2.10. 1959 in Erfurt. Berlin, 1961, s. 149-159. 
 

---

ВЫ. И
ШАРЯ СИСТЕМЛЯРИНИН ЦМУМИ СЯЪИЙЙЯСИ
 
 
123 
 
 
VI. İşarə
 sisteml
ə
rinin  
ümumi sə
ciyy
ə
si 
 
 
 
VI.1. İşarə situasiyaları haqqında 
 
ĠĢarə nədir? ƏĢya əlamət, hadisə, fakt, bunlar orqanizmə hissi 
təsir edən olduğundan iĢarə kimi çıxıĢ edirlər. ĠĢarə həmiĢə nəyinsə 
əvəzinə  iĢlənir.  Məhz  baĢqasını  əvəz  etməklə  iĢarə  yaranır. 
AĢağıdakı misallara fikir verək. 
Fərz  edək  ki,  otaqda  qutuda  itə  ət  verilir.  Ġt  əti  görən  kimi 
siqnal verilir. Zənglə yem arasında bir Ģərti refleks yaranır. Ġt zəngi 
eĢidib hərəkət edir, yemə cumur, onun obyekti yemdir, tapır yeyir, 
Zəngin  funksiyası  itə  əĢyanı  göstərməkdir.  Artıq  zəng  iti  maraq-
landırmır. Zəng yemin olmasına iĢarə edir. 
Ġndi ikinci bir təcrübəyə keçək. Biz deyirik, /mənə su verin/, 
bizim müraciət etdiyimiz adam gedir, su qabını götürür ĢüĢədən su 
töküb  gətirib  verir  bizə.  Birinci  halla  ikinci  hal  arasında  müyyən 
oxĢarlıq  var.  Sözlə  oyadılan  hərəkət  sözə  yox,  müəyyən  hərəkətə 
sövq edir, deməli, sözlər obyekt və predmetlərin özləri deyil, yalnız 
iĢarələyəndir. Sözlər də zəng kimi onlardan kənarda olan predmetə 
iĢarə edir, həmsöhbəti müəyyən hərəkətə sövq edir. 
Üçüncü  bir  təcrübə  isə  tısbağa  üzərində  aparılıb.  Ġngilis  mü-
həndisi  U.Qreem  sübut  edib  ki,  tısbağada  da  Ģərti  refleks  oyatmaq 
olar.  Tısbağanın  qabağında  maneə  yaradılır,  o,  maneyə  rast  gələn, 
kimi  geri  qayıdır.  Ancaq  maneyəyə  toxunanda  fit  çalınır.  Bir  neçə 
dəfə  təkrar  fit  çalınandan  sonra  tısbağa  hər  dəfə  fit  çalınanda  geri 
çəkilir. Ġndi artıq fit yox, maneə tısbağa üçün predmet rolunda çıxıĢ 
edir. Zəngin, sözün və maneənin funksiyaları bütün hallarda eynidir, 
onlar  nəyəsə  iĢarə  edirlər,  adlandırırlar,  göstəririlər.  Deməli, 

---

Фяхряддин Вейсялли. СЕМИОТИКА
 
 
124 
predmeti  adlandırmaq,  onu  göstərmək,  ona  iĢarə  etmək  deməkdir. 
Beləliklə, iĢarə və iĢarə situasiyası belə müəyyənləĢəcək. 
Hissi yolla qavranılan predmet baĢqa predmetə işarə edirsə, 
ona  orqanizmi  və  maĢını  yönəldirsə,  bu,  predmetin  işarəsi,  onun 
fəaliyyət  göstərdiyi  baĢqa  bir  predmetin  əvəzində  iĢlənirsə,  belə 
situasiyanı işarə situasiyası adlandırmaq olar. 
Bunlardan fərqli olaraq predmetin iĢarə rolunu oynamadığı və 
iĢarə  situasiyası  yaratmadığı  hallara  misal  olaraq  aĢağıdakıları 
göstərə bilərik. Fərz edək ki, piĢiyin ayağı oda dəydi. O saat o aya-
ğını  çəkir və müəyyən hərəkətlər edir.  Bu  yalnız qızıĢdırıcı rolunu 
oynayır.  O,  iĢarə  kimi  çıxıĢ  etmir,  situasiya  da  o  deyil.  BaĢqa  bir 
misal.  MəĢhur  Jet  Linin  filimlərində  rəqibin  ondan  qan  çıxartması 
döyüĢə  atılması  üçün  ona  bir  iĢarədir  və  situasiya  iĢarə  xarakteri 
daĢıyır.  Bəzən  biz  musiqiyə  qulaq  asanda  sevdiyimiz  mahnının 
sözlərindən  və  melodiyasından  feyziyyab  oluruq,  bu  da  qəti  iĢarə 
predmeti  deyil.  Ancaq  biz  eyni  musiqini  eĢidəndə  fəlsəfəni 
öyrənmək istəyimiz artıq iĢarə ola bilər. 
ĠĢarə  orqanizmi  və  ya  kibernetik  qurğunu  hansısa  bir  pred-
metə  yönəldir.  Ġstənilən  iĢarənin  predmet  mənası  var.  Ġtdə  refleks 
yaranması  onun  predmet  mənasıdır.  Ancaq  Ģərti  refleks  yoxdursa, 
deməli, onun predmet mənası yoxdur. Hətta zəng səsi eĢitsə belə, o 
yalnız qızıĢdırıcı olur və heç nəyə və heç  Ģeyə  göndərmir, deməli, 
zəng iĢarə rolunda çıxıĢ etmir. 
Ġnsana öz dilində deyilən sözün predmet mənası var, ancaq o, 
bilmədiyi  dillərin  sözlərini  baĢa  düĢmürsə,  onlar  yalnız  səs 
ardıcıllığından  baĢqa  bir  Ģey  deyildir.  Məsələn,  gürcü  dilində 
/roqora  xar,  qoqa//  söyləmi  gürcü  dilini  bilməyənlər  üçün  səs  yığı-
nıdır, o heç bir hərəkətə təhrik  etmir, ona görə də  predmet mənası 
yoxdur.  Ancaq  mən  gürcü  dilində  bir  az  bilirəm,  ona  görə  o  saat 
/qar  qad//  cavabını  verdiyimdən  mənim  üçün  burdakı  sözlər  pred-
met mənası kəsb edir. 
ĠĢarə  predmet  mənası  ilə  iki  tərəfdən  bağlıdır.  Birincisi, 
iĢarəsiz əĢyavi məna olmadığı kini, əĢyavi mənasız da iĢarə yoxdur. 
Deməli, əĢyavi məna iĢarənin mühüm ayrılmaz əlamətidir. 

---