G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

olan  bədən  iki  müxtəlif  q a y d a la ra   tabedir.  Verbal  dildən 
fərqli o la ra q  "real" dil q a y d a -q a n u n  elementidir. O n u n  dili, 
icra  hakim iyyətinin  aləti  olub,  hökm ranlıhq  a trib u tu n a  
m ahkdir.
Cinslər  a ra s m d a   əsas  müxtəflik  -  gender  ideyalan  - 
sivilizasiyanm  m ü rək k əb   prosesində  konkretləşdirilir  ki, 
bu  z a m a n   fərd  tərəfm dən  m ədəni  və  sosiai  q a y d a la r  mə- 
nimsənilir.  "G ender"  cəmiyyətdə  "qadm hq"  və  "kişihk" 
an lay ışlan   ilə  əlaqələndirilən  bütün  təsəvvürlərin  və  üm u- 
milərin cəmini bildirir.  "Genderləşdirmə"  həm də o n a  gətir- 
di  ki,  q a d m m  və kişinin əvvəllər dəyişkənli,  dağılmış əl-qol 
hərəkəti,  davranışı  aydm   və  kəskin  k o n tu rla r  qazanm ış 
oldu. Bədən, ictimai ideologiyanm  və şəxsi eyniləşdirmənin 
bütöv birləşmə yerinə çevrilir, bədən "üçüncü cinsi əlamətə" 
çevrilir.  Cinslərin sosioloji müxtəlifliyi  və  onlarm   psixoloji 
b ə r a ə t  o l u n m a İ a n ,  cinslərin  a r a s m d a   h ö k m ra n lığ m  
(tabeçiliyin) qarşılıqlı münasibətlərini  gücləndirir.
Deməli,  afto n o m iy a  (müsətqillik,  azadhq)  və  özünü 
dərk,  cəmiyyətdə  fıziki  qüvvə,  sosial  hakimyyət  və  seksul 
potensiya  ilə  b irb a şa   əlaqələndirilir  və  onlar  birm ənah 
şəkildə  "kişiliyə"  aid  edihr.  Ə ks  vəziyyətdə  "kişiliyə"  aid 
ö z ü n ü d ə rk   əvəzinə  " q a d m a   aid"  özünə  diq q ət,  özünə 
məxsus  bədənin  özgəninki  kimi  "başqası"  üçün  nəzərdə 
tutulm uş  kimi  seyri  əmələ  gəlir.  GözəIIiyə  qarşı  getdikcə 
a rta n   tələblərə  (bir  q a y d a   olaraq  kişilərin  irəli  sürdüyü) 
uyğun  gəlmək  üçün,  qadın  bədəni  çoxsaylı  dəyişikliklərin 
hədəfinə və q u r b a n m a  çevrilir.  Cəlbedicihk  prinsipi q ad m - 
lar  üçün  "döş  köynəyinə",  "qadınlıq"  isə  -  ikinci  təbiətə 
çevrihr.
M a d a m   ki,  hakimiyyət  həm  də  təyinedici  hakimiy- 
yətdir,  geyim  (və  saçdüzümü)  hakimiyyətin  həlledici  fak- 
to r u n a  çevrilir,  cəmiyyətdəki  sosial  vəziyyəti  əks  etdirir.
"Estetik  nüfuz"  sahibləri  (modelyerlər,  üslubçular),

---

dini,  k ü b ar  və  ya  "xüsusiyyətçi"  hakim iər  olan  k iş ib r   - 
nəinki özlənnin, həm çinin q a d m  geyimlərinin dəb qoyanla- 
ndu'.  Kişi  geyimi:  ra h a td ır,  funksionaldır,  keyfıyyətlidir, 
sosial  vəziyyəti və rifahı təyin  edərək o  ailə s ta tu s u n a  qarşı 
etinasızdır.  Q a d m   geyimi  həmişə  cəlbedicilik  yəni  başqası 
üçün  fa y d a h h q   m eyarı  ilə  qiym ətləndirihr.  O,  sərbəst 
hərəkəti  məhdudlaşdırn-,  səhhət  üçün  zərərlidir,  ziyan  gə- 
tirir (korset,  korsaj).  Çox vaxt g ey im b   aiiə vəziyyəti  müəy- 
yən  o lu n u r (qadın  ərdədir və ya yox).
Beləlikb,  hakim iyyət  m üəyyənbşdirir,  aydm iaşdı- 
n r ,  nəzarət  edir,  cəzaİandınr.  L ak in ,  "genderlekt"  (cinsi 
dil)  göstərir ki,  bir dildə iki  dialekt -  q a d ın m   dili  və  kişinin 
dih əksər hallarda qarşıiıqh anlaşılm azdır (məsələn, kişinin 
yüksək  səsi-təcavüz  əlaməti  olduğu  halda,  q a d m m k i  hal- 
təbdən  çıxm aq  kimi  qəbul  edilir).  B unlar  jestlərə,  mimi- 
k ay a,  baxışlara,  bədənin  vəziyyətinə,  hərəkətə  də  aiddir. 
Ə t r a f d a   d a v r a n ış   və  o n u n   m ən im sən ilm ə si  h ə m ç in in  
q ad m ların   və  kişilərin  fərqli  o ld u q la n n m   göstəriciləridir.
Kişiləri  səciyyələndirən  böyük  m ə k a n   zəbti,  maşın- 
larm ,  kabinetlərin  (öz  m ə k a n m m ,  ərazisinin  müdafıəsi)  öl- 
çüsü,  q a d m l a n n   m ə k a n d a   köməksizliyi,  "yad"  m ə k a n d a  
hərəkət azadlığm m   və  o n u n   s ü r ə tb  hərəkətetm ə  qabiliyyə- 
tinin  m əlıdudluğu  ilə əksdir;  kişilərin vahid  m ək an ı  q ad m - 
lar üçün  kütləvi  və  şəxsi  m ühitə parçalam r.
D em ək  olar  ki,  şüursuz  mədəniyyət  q a d ın   obrazm ı 
kişinin rəqibi kimi  qəbul  edir,  o n u n  əks cinsin nüm ayəndə- 
sinin  ta m h ü q u q lu   p a r tn y o r u n a   çevrilməsi  -  gender  prob- 
lemini  a n la m a q la   zənginləşmiş  yeni  mədəniyyətin  vəzifə- 
sidir.

---

6.  GENDERTN  A Z Ə R B A Y C A N D A  TƏ ŞƏ K K Ü LÜ
V Ə   G E N D E R   STA TİSTİK A SIı
•  Gender statistikası haqqmda.
•  Gender Azərbaycanda:  rəqomlər və faktlar.
Cəmiyyətdə q a d ın la n n  və kişilərin  hüquq  bərabərli- 
yinin  b ərq əra r  olmasını  əks  etdirən  gender  p ro b le m b ri 
sosial həyatın  bütün sahələrini əhatə edir.  Hazu'da cinsi bə- 
ra b ərlik   məsələiəri  ən  a k tu a l  siyasi,  iqtisadi  və  sosial 
problem lərdən  biridir.  A rtıq bütün cəmiyyət üzvləri gender 
problem lərinin  q a n u n d a n ,  elmdən  gerçəkləşib  reallaşması 
istiq am ətin d ə  çalışırlar.  Əvvəllər  uçot  və  statistikanm  
dövrün  siyasi  konsepsiyasm dan  irəli  gələn  vahid  m etodo- 
logiyası  m övcud  o ld u ğ u n a   görə  S S R İ  tərkibində  olan 
xalqlarm   tarixi,  coğrafi,  milli  və  mədəni  xüsusiyyətləri  nə- 
zərə ahnm ırdı.  Bu d a  respublikalar üzrə gender stereotiplə- 
rini  ifadə  etm ir  və  beynəlxalq  müqayisələr  və  paralellər 
a p a r m a ğ a  im k an  vermirdi.  Nəhayət,  I998-ci ildən başlaya- 
ra q   gender  statistikası  istiqamətində  işlər  h ər  il  m ütəm adi 
o la ra q   aparıhr.
N əzərə çatd ıraq   ki,  Pekin  D eklarasiyasm da statisti- 
ka məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.  K o n fra n sm  ma- 
te n a lla r m d a  deyilir:  "MiIIi statistika xidmətləri cəmiyyətdə 
q a d m  və kişilərin  vəziyyəti  ilə  bağh p ro b lem  və məsələlərin 
cins  və  yaş  üzrə  bölgüsünü  özündə  əks  etdirən  statistik 
m ə l u m a t l a r m   to p la n m a s ı,  işlənməsi,  təhlilli  və  nəşr 
olu n m asm ı  yerinə  yetirirlər".  Müstəqil  in k işa f yoluna  çıx- 
mış  respublikam ızda  insanlar  cəmiyyətdə  öz  mədəni,  milli 
və  cinsi  özünəməxsusluğunu  yenidən  d ərk   etm ək  və  yeni- 
dən  zəruri  etm ək  üçün  müəyyən  yollar  a x ta n rla r.  Bütün 
d ü n y an m   d e m o k ra tik   ölkələrində olduğu  kimi  bizim  ölkə
•  B u   b ö lm ə   lo fsilau   ilə  R o n a   MirzəzacİD ■’G e n d c r .  C ə m iy y ə t.  İ n s a n   h ü q u q u  
.  S iy a sə t"   m o n o q r a f i y a s ı   B ak ı.  2003.  səh.  364-390

---