G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni >G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova

r

v

v
6
10

•





bu yerda,


- kimyoviy siljishning million hissalar birligi, 

v

- aniqlanayotgan namuna va standart modda signallari 

chastotalarining farqi (gersda ifodalangan kimyoviy siljish).

r

v
- spektrometr generatorining ish chastotasi, 
10
6

- qulaylik uchun kiritilgan ko’paytuvchi. 

Aslida bu koeffitsient gertslarni megagertslarga nisbatan 10

-6
dan kelib 

chiqqan bo’lib, spektrometr ish chastotasi millionda bir necha hissa ulush

o’zgartirilgandayoq rezonans vujudga kelishini anglatadi. 
Yuqoridagi misoldagi kimyoviy siljishning million hissada hisoblasak,
6
6

10
•

0

,
2

10

•
60

120




Gts


Gts
yoki 2,0 million hissa (m.h.) 
YAMR spektrlarda signal o’rnini belgilash uchun ikki xil shkala qabul
qilingan: 
1.


(del’ta) - shkala signallarining o’rnini ifodalovchi million hissalarning 

son qiymati chapdan (TMS signalining nol raqamli m.h. qiymatidan) o’ngga tomon

kamayib boradi; 
2.


(tau) shkala - bunda TMS signalining o’rni - 10 m.h. teng deb qabul 

qilingan va qolgan signallarning qiymati chapdan o’ngga ortib boradi (5-rasm).

Har ikki shkala o’rtasida juda oddiy bog’lanish bor: 






10

(7)

Demak, kuchsiz maydonda rezonans beruvchi protonning kimyoviy siljishiga

shkalada katta, 


shkalada kichik qiymati mos keladi. Proton magnit rezonansi 

uchun asosan

shkala qabul*qilingan. Lekin 


shkalasi ham ma’lum qulaylikka 

ega, ya’ni kimyoviy siljish qiymatlarining ortib borishi shu signallarga tegishli
protonlar ekranlanishining ortib borishiga mos keladi. 
PMR spektr yozishdan avval, odatda standart modda signali spektr
yoziladigan maxsus qog’ozning o’ng chekkasidagi YAMR shkalasi (

= 0 yoki 


= 10) chizig’iga moslab olinadi. So’ngra spektr chapdan o’ngga tomon, ya’ni 

maydon kuchlanishi ortib borishi tartibida 1000, 500, 250, 100 yoki 50 Gts

oralig’ida yoziladi. PMR qog’ozining spektr ostida ko’rsatilgan raqamlari 

(yoki


) shkalasi uchun taalluqli bo’lib, ular faqat 500 Gts orapig’ida yozilgan spektrlar 

---

---

uchun kimyoviy siljish spektr yozilgan qog’ozdan bevosita gertslarda o’lchanib,

so’ngra million hissalar qiymati (6) formula asosida xisoblanadi. 
Shunday qilib, 500 Gts oralig’ida 8.3 - 0

m.h. 100 Gts oralig’ida 16,6 - 0 


m.h. kimyoviy siljish qiymatlariga ega bo’lgan signallar yozilishi mumkin. 5-

rasmda etil spirtini kam aniqlikda (signallari tarkibiy qismlarga ajralmagan holda)
yozilgan PMR spektri tasvirlangan. 
5-rasm. Etil spirti protonlarining YAMR spektri. 

Etil spirtining metil guruhiga uchta proton magnit holati jihatidan o’zaro

ekvivalent (ya’ni bir xil qurshovga hamda ekranlanish konstantasiga ega bo’lib, 
boshqa protonlarga nisbatan ko’proq ekranlashgan). Shuning uchun –CH
3
guruhi 

protonlariga tegishli signal kuchli maydonda, standart signaliga yaqin joyda

namoyon bo’lgan. Metilen guruhi ikkala protonining magnit holati bir xilda bo’lib, 
ularning elektron buluti, qo’shni elektronoaktseptor, kislorod atomi ta’sirida
birmuncha dezekranlanish hodisasiga uchraydi. Shunga ko’ra, CH
2
guruhi 

protonlariga oid signal CH

3
guruhi signalidan chaproqda (kuchsizroq maydonda) 

joylashgan. Gidroksil guruhidagi vodorod atomi elektron bulutni o’ziga tortuvchi

(aktseptor), kislorod atomiga bevosita birikkanligi sababli, uning elektron buluti 
ko’proq siyraklashgan (dezekranlashgan), binobarin, bu protonning signali CH
3
va 

CH
2

guruh signallaridan chapda (kuchsiz maydonda) joylashgan (5-rasm). 

Shunday qilib, turli qurshovga ega bo’lgan protonlarning kimyoviy siljishi

turlicha bo’ladi, ya’ni proton signalining tabiatiga bog’liq. Proton signalining 
kimyoviy siljishiga qarab, uni qurshab turgan qo’shni atom yoki guruhlari haqida
ma’lumot olish mumkin. Aniq tuzilishga ega bo’lgan juda ko’p organik birikmalar 
spektrlaridan kimyoviy siljish qiymatlari topilib, jadvallar tuzilgan. Jadvallar (yoki
sharhlangan spektrlar atlasi) asosida yangi, noma’lum modda spektri tahlil etiladi 
va shu modda protonlarini qurshab turgan atom yoki funktsional guruhlar
aniqlanadi (II – jadval).
Turli protonlarning kimyoviy siljish qiymatlari.