G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni >G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova

J

v

AX

) birinchi tartibli oddiy spektrlarda mul’tiplet signal markazidagi 

cho’qqi intensivligi eng katta bo’lib, chetdagi cho’qqilar intensivligi simmetrik

---

---

tarzda kamaya boradi (10 va 12-rasm). Mul’tiplet signalda cho’qqilar nisbiy

intensivligini quyidagi Paskal jadvali asosida hisoblash mumkin. 
Spin-spin ta’sir- 

lanuvchi qo’shni

protonlar 
Mul’tiplet cho’qqi-
larining nisbiy 
intvnsivligi
Cho’qqilar 
soni
Mul’tiplet 

signalning

nomlanishi 

Endi bir necha ayrim misollarni ko’rib chiqamiz. 

1-misol. 1-Brompropan molekulasining metil guruhidan triplet, undan

chaproqda metilen guruhidan sekstet va spektrning chap tomonidan (kuchsiz 
maydonda) bromga tutashgan metilen guruhidan triplet signali hosil bo’ladi.
2-misol. 2-Bromgropanda 2 ta ekvivalent metil guruhi protonlari o’rtasidan 
bitta proton bilan spin-spin ta’sirida bo’lgani uchun, kuchli duplet, bromga
tutashgan CH ikkita metil guruhining protonlari bilan ta’sirlanib, mul’tiplet hosil 
qiladi. PMR spektrlarni talqin qilishga oid bu sodda usul faqat birinchi tartibli
oddiy spektrlarga taalluqli bo’lib, kimyoviy siljish farqi SSTK ga barobar 
(

AB

AB

J

v

) bo’lgan hollarda spektr ancha murakkab ko’rinishda bo’ladi. Bunday 

hollarda murakkab spektr yuqori chastotali spektrda (80, 100 - 200 mgts) qayta

yozilsa, kimyoviy siljish farqi (gerts hisobida) ortishi va ayni holda mul’tiplet 
signal cho’qqilari orasidagi masofa (SSTK-J) o’zgarmasligi uchun spektr
soddaro’rinisga keltiriladi. 
Signalning mul’tipletga ajralishi modda molekulasidagi protonlarni bir-biriga
nisbtan geometrik joylashishi haqida muhim ma’lumot beradi. 
Faqat oddiy bog’lar tutuvchi zanjirda spin-spin ta’sir protonlar orasidagi
masofa uzoqlashgan sari SSTK J kamayadi. 
Agar molekulada qo’sh va uchlamchi bog’ bo’lsa, ta’sir masofasi ortadi.
Spin-spin ta’sirini uzatish xususiyatining kuchliligiga qarab, bog’larni quyidagi 
qatorga joylashtirish mumkin.
H
C

J=10-12gs

J=0

J==5-8gs

C
C

H
H

C

C
H

H

C
H

C

C
C

C

C
C

Qo’sh va uch bog’li birikmalardagi ―uzoq‖ ta’sir oddiy bog’li birikmalarga 
nisbatan kuchli bo’ladi. Bundan tashqari, qo’sh bog’ga tutash protonlarning SSTK

---

---

sidan ta’sirlashayotgan qo’sh bog’larni sis yoki tans holatlari haqida ham ma’lumot

olinadi. Masalan:
C
C

H

H
R
R

C
C

H

H
R

R

C
C

H

H
R

R

J=0-3gs
J=6-14gs

J=11-18gs
sis

trans
A tipda joylashgan proton geminal, B tipdagilar esa vesinal protonlar deyiladi. 

Quyidagi jadvalda turli geometrik holatda joylashgan protonlar uchun SSTK 
qiymatlari keltirilgan.
12-jadval 
Turli protinlarning SSTK qiymatlari
AB

protonlarni

sterokimyoviy 
joylashishi
AB protonlarni 

sterokimyoviy

joylashishi 
Gts

C
R

R

H
A

H

B
12-15 

H
a

H

e
Jaa 

Jae
Jee

9-13
2-4

2,7-10
C

C
H

B

R
R

H

A
0,3-2,5 

H
A

H

B
H

C

H
D

R

1
R

2

J
AB 

J
AC

J
AD

7-14
2-3

<1.5
CH
CH

R
R

R

1
R

1

A
B

2-9
N

R

H
A

H

B
H

C

H
B

J
AB

J
AC

J
BC

J
CA

7,5-8
1,4-2

2,5-5,5
0,9

C
C

H
B

R

R
H

A

(sis)
4-10 

O
H

A
H

B

H
C

R

J
AB 

J
AC

J
BC

3,4
0,6-1

1,8-2
C

C
H

B

R
R

H

A
(trans)

11-18

C
C
CH

A
H

B

2,3

2,3
C
C

C
R

H

A
R

R

0,5-2,0

C
C
C H

B
R R

H
A

J
AB

2,4

CH
B
C

CH
A

C

10-13

C
C
C H

B
H

A

O
J

AB
4-10 

C
C

OR

H
B

H

H
A

1-3

a-aksial 
e-ekvatorial

---

---

Geminal protonlar konstantasi J

vis

deb, visinal protonlar konstantasi esa

deb yuritiladi.

Geminal protonlar konstanta qiymati protonlar joylasjgan kim`viy bog’lar

orasidagi burchakka bog’liq. Masalan, etilen uglevodorodlaridagi geminal 
protonlarning konstanta qiymati 3
gers ga teng, chunki Ha va Hb 
orasidagi

burchagi 120

0
ga teng. 

Vitsinal protonlar spin-spinlarining ta’sir konstanga qiymati shu protonlar 

yotgan tekisliklar orasidagi burchakka bog’liqdir.

Eng yuqori qiymat burchak 0

0
va 180

0
ga teng bo’lganda kuzatiladi. 

0

0
0
1 8 0