1-Mavzu: yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari

2.Akademik qobiliyatlar — fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya, adabiYOt va hokazolarga doir) qobiliyatlar. Bunday qobiliyatlarga ega bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi kashfiYOtlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, jilla bo’lmaganda oddiygina tadqiqot ishi olib boradi. («I. I. ni professor deyaver! Ko’pincha biz, u o’z sohasidan bilmaydigan biror narsa bormikan, deb o’ylab qolamiz. U darsni butun vujudi, jonjahdi bilan o’tadi»; «Uning dabdabasi kattayu, bilimining mazasi YO’q»).
3. Pertseptiv qobiliyatlar — o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunYOsiga kira olish qobiliyati, o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik psixik holatlarini juda yaxshi tushunish bilan bog’liq bo’lgan psixologik ko’zatuvchanlik. Qobiliyatli o’qituvchi, tarbiyachi arzimagan alomatlar, uncha katta bo’lmagan tashqi ko’rinishlar asosida o’quvchining ichki holatidagi juda arzimagan o’zgarishlarni ham fahmlab oladi. («QaramaYOtganga o’xshaydiyu, hamma narsani ko’rib turadi!», «E. P. biror o’quvchining xafa bo’lganligini YOki dars tayYOrlamaganligini ko’zidan biladi».)
4. Nutqiy qobiliyatlari — nutq YOrdamida, shuningdek mimika va pantomimika vositasida o’z fikr hamda his-tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o’qituvchilik kasbida eng muhim qobiliyatlardan biridir, chunki bunda axborotning o’qituvchidan o’quvchiga o’tishi asosan ikkinchi signalli, so’z xarakterida bo’ladi. Bu erda nutqning ham ichki (mazmun) xususiyatlari, ham tashqi xususiyatlari bo’ladi. («Bizlar hech kimning gapidan adabiYOt o’qituvchimizning gapini tinglaganimizdek mamnun bo’la olmaymiz. U qanday chiroyli gapira oladi! Qo’ng’iroq chalinib qolgani alam qiladi».)
Qobiliyatli o’qituvchining nutqi darsda hamisha o’quvchilarga qaratilgan bo’ladi. O’qituvchi yangi materialni tushuntiraYOtgan o’quvchining javobini tahlil qilaYOtgan, ma`qullaYOtgan YOki qoralaYOtgan bo’lsa ham uning nutqi hamisha o’zining ichki kuchi, ishonchi, o’zi gapiraYOtgan narsaga qiziqaYOtganligi bilan ajralib turadi. Fikrlar ifodasi o’quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo’ladi.Axborot tarzidagi baYOn qilish o’quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada aktivlashtiradigan qilib tuziladi. O’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib, ularni astasekin to’g’ri javob berishga olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini aktivlashtiruvchi («Mana shu eriga alohida e`tibor bering!» «O’ylab ko’ring!» kabi) so’zlar va iboralarni qo’llanadi. Lekin so’z va iboralar noo’rin qo’llanmaydi. O’qituvchi o’zundanuzoq jumlalar, murakkab so’z birikmalari, qiyin terminlar va iboralarni qo’llanishdan qochadi (agar ularni qo’llanishga zarurat bo’lmasa).
SHu bilan bir qatorda u ortiqcha lo’nda, qisqa nutQning ko’pincha o’quvchilarga unchalik tushunarli bo’lmasligini nazarda tutadi. O’rinli yumor, hazil, engilgina istehzo nutqni juda jonlashtirib yuboradi va uni o’quvchilar juda yaxshi qabul qiladilar.
Qobiliyatli o’qituvchining nutqi aniq diktsiya bilan ifodalanadigan jonli, obrazli, talaffuzi jihatidan YOrqin, ifodali emotsional bo’YOqli bo’lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar bo’lmaydi. Bir xildagi cho’ziq, zeriktiradigan monotonli nutq tinglovchilarni juda tez charchatib qo’yadi, ularda lanjlik, zerikish va loqaydlik holatlarini keltirib chiqaradi, bir xil ta`sir qiluvchi qo’zg’ovchiga aylanadi. I. P. Pavlovning ta`limotiga ko’ra, bunday qo’zg’ovchi bosh miya po’stida tormozlanish jaraYOnini tezda paydo qiladi va o’quvchini lanj hamda uxlaydigan qilib qo’yadi. Nutqning tempi o’qituvchining individual psixologik jususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Bir xil o’qituvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo’ladilar. Biroq o’qituvchi o’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha tempdagi jonli nutq yaxshi natija berishini hech qachon unutmaydi. SHoshqaloqlik tempi materialni o’zlashtirishga halaqit beradi va tinglovchini tez charchatib qo’yadi, muhofaza qiluvchi tormozlanishni paydo qiladi. Haddan tashqari sekin nutq tempi lanjlik va zerikishga sabab bo’ladi. Nutqning qattiqligi ham shunga o’xshash ta`sir ko’rsatadi. Haddan tashqari qattiq, keskin, baqiroq nutq o’quvchilarning asabini buzadi, tez toliqtirib, muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi; o’qituvchining zaif, osoyishta ovozi YOmon eshitiladi. Imoishoralar nutqni (shuni ham aytib qo’yish kerakki, qobiliyatli o’qituvchining nutqini) jonlantiradi. Nihoyatda ko’p takrorlanadigan bir xildagi besaranjon keskin imo-ishoralar va harakatlar, kishining g’ashini keltiradi.