Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
78
Sürtünmə ilə qaynaq maşını 1962 ci ildə ABŞ ―Caterpillartractor Compenq‖firması tərəfindən
maşınqayırma sənayesinə tətbiq edilmişdir
1
. Sürtünmə üsülü ilə qaynaq edilmiş qazıma borularda
qıfılların qaynağı zonasında aparılmış tədqiqatların nəticəsində, sınaqda alınmış qiymətlərlə müqayisə
etdıkdə hesabi qiymətlərlə faktiki qiymətlər arasında fərq 10-15% çox alınır
2
. İşin məqsədi qazıma
boruların qıfılla qaynaq olunmüş tikişində temperatorlar fərqini azaltmaq və keyfiyyət göstəricilərini
yuksəltməkdir.
Buna səbəb əsasən boru ilə qıfılda yaranan temperaturlar fərqidir. Bu fərqin alınmasına əsasən
aşağıdakı faktorlar təsir edir:
1.Sürtünən səthlərin qeyri hamarlığı;2.Sürtünən səthlərdə qeyrimetal zərəciklərin olması;
3.Qaynaq edilən metalların eyni tərkibli olmaması;4.Kəllə səthi tam təmizləmədikdə.
Bəzi mənbələrdə göstərilir ki,qazıma borularının keyfiyyət göstəricisinə qaynaq tikişinin qalınlığl
da təsir göstərir.Qaynaq tikişinin qalınlığı 2-mm dən az olduqda qaynaq zonasında müxtəlif mikro çatlar
əmələ gəlir, bu isə istismar zamanı qəzaların baş verməsinə səbəb olur. Qaynaq zamanı borunun qıfılla
və ya dəzgahın şpindel oxu ilə çəplıyi standarta görə hər 1 m-yə 3 mm-dən çox əyrilik olmamalıdır.
Bundan başqa boru və qıfılın kəllə səhti oxunun meyilləmə çəpliyi 0,75 mm dən az olmalıdır. Qazıma
borularının keyfiyyət göstəricilərini araşdırmaq üçün standarta üyğun olaraq qaynaq edilmiş hissənin
dartırmaya sınağı aparılır. Sinaq zamanı istifadə edilən nümünə ən azı 80-85% qaynağı əhatə etməlidir.
Bildiyimiz kimi səthlər bir-birinə sürtünərkən onların arasındakı temperatur 2500- 3000
0
C-yə
yaxın olur.Amma qaynaq edilən metalların zərrəciklərin bir-birinə diffuziya edilməsi üçün temperatur
intervalı vardır ki, bu pozulduqda lazimi keyfiyyət alınmır.
Konstruksiya materialının fiziki-mexaniki xassələri və buraxıla bilən gərginliyin qiymətləri
müəyyənləşdirilən temperatur hesabi temperatur adlanır və adətən istilik hesablamalarına əsasən tapılır.
Bir qayda olaraq, hesabi temperatur kimi müsbət temperaturlarda element borunun divarının ən yüksək
temperaturu, mənfi temperaturlarda isə +20
0
C qəbul edilir.
Qazıma borunun daxilində əmələ gələn yanıq örtuyundə, hesabi temperatur metal divarla təmasda
olan yanıq təbəqə səthinin temperaturuna bərabər götürülür.
Boru daxilindəki temperatur T
m
və ətraf mühütin (havanın) temperaturu T
0
olduqda, xarici tərəfdən
yaniq qatla izolyasiya edilmiş daxili yanıq səthə malik boruların metal gövdəsinin temperaturu aşağıdakı
formulla hesablanır
2
:
f
f
f
f
as
as
m
0
(1)
Xarici səthin yanıqla izolyasiya olan metal borunun gövdəsinin temperaturu:
0
.
m
s
m
f
f
(2)
Burada
f
-yanıq təbəqənin istilikeçirmə əmsalı, Vt/(m.)
0
C); s
f
-metal yanıq qatın qalınlığı, m; a-
borunun divarından ətraf mühitə istilikvermə əmsalı, Vt/(m
2.
)
0
C; K-üç təbəqəli (qaynaq tikişi,yanıq
metal,gövdə) borunun divarının istilikötürmə əmsalı, Vt/( m
2
)
0
C.
İstilik hesablamalarının aparılması və ya temperaturun ölçülməsi mümkün olmadıqda:
C
m
0
20
;
max
(3)
Burada Tm-mühitin ən
böyük temperaturu,
0
C.
Bir tərəfdən isti, digər tərəfdən isə soyuq mühitlə təmasda olan qaynaq zonasında borunun
temperaturu aşağıdakı düstürla tapılır:
s
q
s
i
q
i
5
,
0
(4)
Burada T
i
və T
s
–isti və soyuq axınların orta temperaturları,
0
C;
i
və
s
-isti və soyuq axınlardan metal
boruya
istilikvermə
əmsalı,
Vt/(
m
2
)
0
C);
q-xüsusi
istilik
axını,
Vt/m
2
.
Ona görə bu temperaturu ölçmək üçün hal-hazırda qazıma borularda qıfılların sürtünmə ilə qaynaq
temperatur ölçən cihaz qaynaq maşınında yoxdur. Burada ancaq qaynaq prosesi vaxta görə standart
qiymətlə tənzimlənir. Buda müxtəlif markalı qazıma boruların qıfıllarını qaynaq etdikdə, temperatur
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
79
intervalı pozulur və qaynaq normal getmir. Nəticədə qaynaq zonasında konsentrasiya gərginliyi yaranır.
Bu istismar zamanı müxtəlif qəzaların baş verməsinə gətirib çıxarır.
Bu çatışmamazlığı aradan qaldırmaq üçün sürtünmə üsülu ilə qaynaq zamanında temperaturu
ölçən cihazlar(termocüt, optik cihaz vəya pirometrik cihazlar) termostatla birlikdə maşında yer-ləşdirilir.
Bu cihazlar müxtəlif markalara görə verilmiş temperatura nəzarət edir , onu tənzim-ləyir və nəzarət ölçu
cihazında ( NÖC) qeyd edilir.
Məlumdur ki, temperatur və təzyiq
dəyişmələrinin, onların normativ qiymətlərindən artıq olmasının
mümkünlüyü, qazıma borusunun keyfiyyət göstəricilərinə mənfi təsir göstərir. Qazıma boruların
divarında yaranan gərginliyin buraxıla bilən qiyməti axıcılıq həddinə nisbətən müəyyən ehtiyata malik
olmalıdır.
Qazıma boruların istismar şəraiti üçün buraxıla bilən gərginlik aşağıdakı düsturla hesablanır
1
:
.
(5)
Burada
-hesabi temperaturda normativ buraxıla bilən gərginlik;
-düzəliş əmsalı; prokatlar üçün
=1,0 götürülür.
Normativ buraxıla bilən gərginlikaşağıdakı düsturla hesablanır:
s
u
u
m
m
a
a
n
n
n
n
5
10
%.
1
5
;
10
.
;
;
min
(6)
Sinaq şəraitində buraxıla bilən gərginlik aşağıdakı asılılıqdan tapılır:
a
a
s
n
(7)
Burada n
a
1
-ehtiyat əmsalı;hidravlik sınaqlarda n
a
1
=1,1,pinimatik sınaqlarda isə n
a
1
=1,2 götürülür.
Boru ilə qıfılların qaynağı zamanı ölçu cihazındakı ,termostat və HÖC materialın markasına görə
temperaturu tənzimləyir ona
nəzarət edir,və maşının idarə qovşağına informasiya verilir.
Alınmış informasiyaya görə maşının şpindelin fırlanması dayanır və sıxma prosesi başlayır. Boruların
qıfıllarını sürtünmə üsülu ilə qaynaqlanma prosessi başa çatdıqdan sonra, qaynaq tikişləri termiki emala
(normallaşdırma) uğradılır..
Nəticədə qaynaq tikişinin möhkəmliyi qazıma borusunun gövdəsinin möhkəmliyinə bəbabər olur
və istismar zamanı qəza halların baş verməsi ehtimalının qarşısı alınır.
Bu cihazların sürtünmə ilə qaynaq maşınına quraşdırılması iqtisadı cəhətdən səmərəli əlverişlı
variant hesablanır. Aparılmış sınaq nəticəsində alınan qazma borularının sınaqlarının müqayisəsi
göstərmişdir ki, keyfiyyət göstəriciləri təqribən 1,1-1,3 dəfə artır.
ОРНАМЕНТАЛЬНАЯ КОМПОЗИЦИЯ И ОСОБЕННОСТИ ЕЕ ПОСТРОЕНИЯ
Байрамов З.Г.
Азербайджанский государственный аграрный университет
Орнамент со времен своего возникновения и поныне остается одним из основных средств
художественного оформления произведений декоративно-прикладного искусства: изделий из
глины, стекла, дерева и металла, разнообразных текстильных изделий.
Характерная черта всякого орнамента - неразрывная связь с материалом, с общими
тенденциями развития искусства на соответствующем отрезке времени. Специфика его
проявляется не только в органической связи рисунка с оформляемым изделием, назначением
последнего - она находит свое выражение в композиционном построении орнамента.
Говоря о принципах орнаментации тех или иных изделий декоративного искусства, мы,
прежде всего, обращаем внимание на эстетическую сторону рисунка, на особенности его
композиционного
решения (1).
Композиция (от лат.сотроsitio) - это составление, построение, структура художественного
произведения, обусловленные его содержанием, характером и назначением.
Орнаментальная композиция означает составление, построение, структуру узора,
пластически завершенную, определяемую образным содержанием, характером и назначением.
Композицию нельзя рассматривать в отрыве от времени, от стиля эпохи. Нужно освоить