Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
78 
 
Sürtünmə  ilə  qaynaq  maşını  1962  ci  ildə  ABŞ  ―Caterpillartractor  Compenq‖firması  tərəfindən 
maşınqayırma  sənayesinə  tətbiq  edilmişdir 
 
1
.    Sürtünmə  üsülü  ilə  qaynaq  edilmiş  qazıma  borularda 
qıfılların  qaynağı  zonasında  aparılmış  tədqiqatların  nəticəsində,  sınaqda  alınmış  qiymətlərlə  müqayisə 
etdıkdə  hesabi  qiymətlərlə faktiki  qiymətlər  arasında fərq  10-15%    çox  alınır 
 
2
.  İşin  məqsədi  qazıma 
boruların  qıfılla  qaynaq  olunmüş  tikişində  temperatorlar  fərqini  azaltmaq  və  keyfiyyət  göstəricilərini 
yuksəltməkdir. 
Buna  səbəb  əsasən  boru  ilə  qıfılda  yaranan  temperaturlar  fərqidir.  Bu  fərqin  alınmasına  əsasən 
aşağıdakı faktorlar təsir edir: 
   1.Sürtünən səthlərin qeyri hamarlığı;2.Sürtünən səthlərdə qeyrimetal zərəciklərin olması; 
   3.Qaynaq edilən metalların eyni tərkibli olmaması;4.Kəllə səthi tam təmizləmədikdə. 
Bəzi  mənbələrdə  göstərilir ki,qazıma  borularının  keyfiyyət  göstəricisinə  qaynaq  tikişinin  qalınlığl 
da təsir göstərir.Qaynaq tikişinin qalınlığı 2-mm dən az olduqda qaynaq zonasında müxtəlif mikro çatlar 
əmələ gəlir, bu isə istismar zamanı qəzaların baş verməsinə səbəb olur. Qaynaq zamanı  borunun qıfılla 
və  ya  dəzgahın  şpindel  oxu  ilə      çəplıyi  standarta  görə  hər  1  m-yə  3  mm-dən  çox  əyrilik  olmamalıdır. 
Bundan başqa  boru  və  qıfılın  kəllə  səhti  oxunun  meyilləmə  çəpliyi 0,75  mm  dən  az  olmalıdır.  Qazıma 
borularının  keyfiyyət  göstəricilərini  araşdırmaq  üçün  standarta  üyğun  olaraq  qaynaq  edilmiş  hissənin 
dartırmaya sınağı aparılır. Sinaq zamanı istifadə edilən nümünə ən azı 80-85% qaynağı əhatə etməlidir.  
Bildiyimiz  kimi  səthlər  bir-birinə  sürtünərkən  onların  arasındakı  temperatur  2500-  3000
0
  C-yə 
yaxın  olur.Amma  qaynaq  edilən  metalların  zərrəciklərin  bir-birinə  diffuziya  edilməsi  üçün  temperatur 
intervalı vardır ki, bu pozulduqda lazimi keyfiyyət alınmır. 
Konstruksiya  materialının  fiziki-mexaniki  xassələri  və  buraxıla  bilən  gərginliyin  qiymətləri 
müəyyənləşdirilən temperatur hesabi temperatur adlanır və adətən istilik hesablamalarına  əsasən tapılır. 
Bir qayda olaraq, hesabi temperatur kimi müsbət temperaturlarda element  borunun divarının  ən yüksək 
temperaturu, mənfi temperaturlarda isə +20
0
C qəbul edilir. 
Qazıma borunun daxilində əmələ gələn yanıq örtuyundə, hesabi temperatur metal divarla təmasda 
olan yanıq təbəqə səthinin temperaturuna bərabər götürülür. 
Boru daxilindəki temperatur T
m
 və ətraf mühütin (havanın) temperaturu T
0
 olduqda, xarici tərəfdən 
yaniq qatla izolyasiya edilmiş daxili  yanıq səthə malik boruların metal gövdəsinin temperaturu aşağıdakı 
formulla hesablanır
 
2
: 
                                                          
f
f
f
f
as
as
m








0
                                                                           (1) 
Xarici səthin yanıqla izolyasiya olan metal borunun gövdəsinin temperaturu: 
                                                           


0
.







m
s
m
f
f

                                                                   (2) 
Burada 
f

-yanıq  təbəqənin  istilikeçirmə  əmsalı,  Vt/(m.) 
0
C);  s
f
-metal  yanıq  qatın qalınlığı,  m;  a-
borunun  divarından  ətraf  mühitə  istilikvermə  əmsalı,  Vt/(m
2. 
)
0
C;  K-üç  təbəqəli  (qaynaq  tikişi,yanıq 
metal,gövdə)  borunun divarının istilikötürmə əmsalı, Vt/( m
2 
)
0
C. 
İstilik hesablamalarının aparılması və ya temperaturun ölçülməsi mümkün olmadıqda: 
                                                           


C
m
0
20
;
max



                                                                         (3) 
Burada Tm-mühitin ən böyük temperaturu, 
0
C. 
Bir  tərəfdən  isti,  digər  tərəfdən  isə  soyuq  mühitlə  təmasda  olan  qaynaq  zonasında  borunun 
temperaturu aşağıdakı düstürla tapılır: 
                                                   













s
q
s
i
q
i


5
,
0
                                                                     (4) 
Burada T
i
 və T
s
 –isti və soyuq axınların orta temperaturları, 
0
C;
i

 və 
s

-isti və soyuq axınlardan metal 
boruya 
istilikvermə 
əmsalı, 
Vt/( 
m
2
)
0
C); 
q-xüsusi 
istilik 
axını, 
Vt/m
2
.                                                       
Ona  görə  bu  temperaturu  ölçmək  üçün  hal-hazırda  qazıma  borularda  qıfılların  sürtünmə  ilə  qaynaq 
temperatur  ölçən  cihaz  qaynaq  maşınında  yoxdur.  Burada  ancaq  qaynaq  prosesi  vaxta  görə  standart 
qiymətlə  tənzimlənir.  Buda  müxtəlif  markalı  qazıma  boruların  qıfıllarını  qaynaq  etdikdə,  temperatur 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
79 
intervalı pozulur və qaynaq normal getmir. Nəticədə qaynaq zonasında  konsentrasiya gərginliyi yaranır. 
Bu istismar zamanı müxtəlif qəzaların baş verməsinə gətirib çıxarır. 
Bu  çatışmamazlığı  aradan  qaldırmaq  üçün  sürtünmə  üsülu  ilə    qaynaq  zamanında  temperaturu 
ölçən cihazlar(termocüt, optik cihaz vəya pirometrik cihazlar) termostatla birlikdə maşında yer-ləşdirilir. 
Bu cihazlar müxtəlif markalara görə verilmiş temperatura nəzarət edir , onu tənzim-ləyir və nəzarət ölçu 
cihazında ( NÖC) qeyd edilir.  
Məlumdur ki, temperatur və təzyiq dəyişmələrinin, onların normativ qiymətlərindən artıq olmasının 
mümkünlüyü,  qazıma  borusunun  keyfiyyət  göstəricilərinə  mənfi  təsir  göstərir.  Qazıma  boruların 
divarında  yaranan  gərginliyin  buraxıla  bilən  qiyməti  axıcılıq  həddinə  nisbətən  müəyyən  ehtiyata  malik 
olmalıdır. 
Qazıma boruların istismar şəraiti üçün buraxıla bilən gərginlik aşağıdakı düsturla hesablanır
 
1
: 
                                                                       
 





.
                                                                        (5) 
Burada 


-hesabi  temperaturda  normativ  buraxıla  bilən  gərginlik; 

-düzəliş  əmsalı;  prokatlar  üçün 

=1,0 götürülür. 
     Normativ buraxıla bilən gərginlikaşağıdakı düsturla hesablanır: 
                                                       










s
u
u
m
m
a
a
n
n
n
n
5
10
%.
1
5
;
10
.
;
;
min





                                                (6) 
    Sinaq şəraitində buraxıla bilən gərginlik aşağıdakı asılılıqdan tapılır: 
                                                                           
 


a
a
s
n


                                                                        (7) 
Burada n
a
1
-ehtiyat əmsalı;hidravlik sınaqlarda n
a
1
=1,1,pinimatik sınaqlarda isə n
a
1
=1,2 götürülür. 
Boru ilə qıfılların qaynağı zamanı ölçu cihazındakı ,termostat və HÖC  materialın markasına görə 
temperaturu tənzimləyir ona nəzarət edir,və  maşının idarə qovşağına informasiya verilir. 
Alınmış  informasiyaya  görə  maşının  şpindelin  fırlanması  dayanır  və  sıxma  prosesi  başlayır.  Boruların 
qıfıllarını sürtünmə üsülu ilə qaynaqlanma prosessi başa çatdıqdan sonra, qaynaq tikişləri termiki emala 
(normallaşdırma) uğradılır.. 
Nəticədə qaynaq tikişinin möhkəmliyi qazıma borusunun  gövdəsinin möhkəmliyinə bəbabər olur 
və  istismar zamanı qəza halların baş verməsi ehtimalının qarşısı alınır. 
Bu  cihazların  sürtünmə  ilə  qaynaq  maşınına  quraşdırılması  iqtisadı  cəhətdən  səmərəli    əlverişlı 
variant  hesablanır.  Aparılmış    sınaq  nəticəsində  alınan  qazma  borularının    sınaqlarının  müqayisəsi 
göstərmişdir ki, keyfiyyət göstəriciləri təqribən 1,1-1,3 dəfə artır. 
 
ОРНАМЕНТАЛЬНАЯ КОМПОЗИЦИЯ И ОСОБЕННОСТИ ЕЕ ПОСТРОЕНИЯ 
 
Байрамов З.Г. 
Азербайджанский государственный аграрный университет 
 
Орнамент  со  времен  своего  возникновения  и  поныне  остается  одним  из  основных  средств 
художественного  оформления  произведений  декоративно-прикладного  искусства:  изделий  из 
глины, стекла, дерева и металла, разнообразных текстильных изделий. 
Характерная  черта  всякого  орнамента  -  неразрывная  связь  с  материалом,  с  общими 
тенденциями  развития  искусства  на  соответствующем  отрезке  времени.  Специфика  его 
проявляется  не  только  в  органической  связи  рисунка  с  оформляемым  изделием,  назначением 
последнего - она находит свое выражение в композиционном построении орнамента. 
Говоря  о  принципах  орнаментации  тех  или  иных  изделий  декоративного  искусства,  мы, 
прежде  всего,  обращаем  внимание  на  эстетическую  сторону  рисунка,  на  особенности  его 
композиционного решения (1). 
Композиция  (от  лат.сотроsitio)  -  это  составление,  построение,  структура  художественного 
произведения, обусловленные его содержанием, характером и назначением. 
Орнаментальная  композиция  означает  составление,  построение,  структуру  узора, 
пластически завершенную, определяемую образным содержанием, характером и назначением. 
Композицию  нельзя  рассматривать  в  отрыве  от  времени,  от  стиля  эпохи.  Нужно  освоить 

---