Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
70 
IĢində məqsəd- boru qıfıllarının  yiv birləşmələrinin möhkəmliyə hesablanması və həm də layihə 
edilməsində,birləşməyə    təsir  edən  oxboyu  qüvvənin  qıfıl  üzrə  yiv  vidələri  arasında  hansı  səviyyədə 
paylanmasını müəyyənləşdirməkdir. 
Bu  problemin  tədqiq  edilməsilə  bir  çox  alimlər  məşğul  olmuşlar.Rusiyada  ilk  dəfə  olaraq  N.E. 
Jukovski bolt- qayka yiv birləşmələrində  oxboyu qüvvələrin vidələri arasında qeyri-bərabər paylanmasını 
müəyyən etmişdir. Aparılan tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, yivli birləşmələrin birinci  vidəsina çox, 
axırıncı vidəsinə isə olduqca az boyuna yük düşür. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,yivli  birləşmələrdə  boyuna  yükün  vidələri  arasında  qeyri-  bərabər 
paylanması, müxtəlif profilli yivlərin möhkəmliyə hesablanmasını mürək- kəbləşdirir. İşin aktuallığı: Neft 
qazıma sənayesində yiv birləşmələrin keyfiyyət göstəricilərinin qaldırılması üçün müxtəlif metodlarının 
tətbiqi mühüm məsələlərdən biri sayılır.Ona görədə bu problemin həllı aktualdır.  
N.E.Jukovski  bu  məsələni  nəzəri  olaraq  həll  etdikdə,boyuna  yükun  təsiri  ilə  yivli  birləşmədə 
vidələrin  uğradığı  deformasiyanın  kəsilməzlik  şərtindən  isütifadə  etm-əklə,  sonlu  fərqlər  üsuluna 
əsaslanmışdır.N.E. Jukovski məsələnin praktiki tədqiqini bolt – qayka yiv birləşməsi üzərində aparmış və 
nəticə olaraq aşağıdakı düstüru tərtib etmişdir. 
                                                                         
 
 
0
2
2


z
q
dz
z
q
d

                                                          (1) 
Burada  q(z)-  boltun  yiv  açılmış  səthi  boyu  təsir  edən  qüvvənin  intensivliyini  gös-tərir; 

-yiv 
profilinin həndəsi parametrlərinə görə və yiv açılmış materialın növündən asılı olaraq müəyyənləşdirilən 
əmsaldır. 
N.E.Jukovski tərəfindən tədqiq edilən birləşmənin yiv  vidələrinə düşən qüvvənin paylanma  əyrisi 
şəkil 1-də göstərilmişdir.Bu qrafikdə əks edildiyi kimi, bolta təsir edən boyuna F qüvvənin təqribən 
3
1
 
hissəsi  birinci  vidəyə, 
100
1
hissəsi  isə  sonuncu  vidəyə  düşür.Buradan  alınan  çox  mühüm  xarakterik 
nəticəyə  görə  bolt-  qayka  birləşmələrində  qaykanın  hündürlüyünü  artırmaqla  (  yəni  vidələrin  sayını 
çoxalt-maqla  )  vint  cütü  yivinin  gərginlikli  halını  yaxşılaşdırmaq  olmaz.    Ümumiyyətlə  bolt-qayka 
birləşməsinin yivli vidələri boyuna qüvvənin təsiri altın-da olduqda boltda dartılma, qaykada isə sıxılma 
deformasiyası yaranır. Bəzən praktikada əsasən elmi-tədqiqat işlərində oxboyu qüvvənin yiv vidələr-ində 
müntəzəm  paylanmasını  almaq  məqsədilə  müxtəlif  konstruktiv  və  həmdə  texnoloji  üsullardan  istifadə 
edilir. 
Misal  olaraq  içərisi  yonulmuş  asma  muftadan  bu  məqsədlə  yoxlanılmasını  (  işlə-  dilməsini) 
göstərmək  olur;  bununla,  birləşmə  üzrə  boyuna  qüvvənin  vidələr  arasın-da  müntəzəm  paylanmasını 
təqribən  25%  yaxşılaşdırmaq  mümkündur.  Lakin  bu  üsul  da  əlverişli  olmadığı  üçün  öz  təsdiqini 
tapmayıb.  Başqa  bir  üsul  ilə  mufta  yivinin  addımına  əsasən  baş  hissəsini  oxboyu  istiqamətində  konus 
formasında, mü-əyyən nisbətdə yonub azaltmaqla nəzərdə tutulan ölçüyə qismən də olsa yaxınlaş-maq və 
bununlada yiv cütü vidələrinin gərginlikli vəziyyətini yaxşılaşdırmaq mümkün olur. Buna əsas səbəb odur 
ki,  hündürlüyü  nisbətən  azaldılmış  olan  (yonulmuş  baş  hissədə)  yiv  yükün  təsirindən  yerdəyişməsi 
nəticəsində uyğun yük yiv birləşməsinin digər vidələrinə ötürülür. 
şərti  olaraq 
1

və 
2

 gərginliklərinin  uyğun  en  kəsikləri  üzrə  müntəzəm  paylanma-sını  nəzərə  almaqla 
Huk qanununa əsasən aşağıdakı kimi yazmaq olar: 
                       
 
 
;
0
1
1
1
dz
Z
Z
z





        
 
 
dz
Z
Z
z




0
2
2
2

                                                                     ( 2) 
Burada E
1
 və E
2
 qıfılın materialının elastiklik modullarını göstərirlər. 
Ardıcıl olaraq qıfıllı birləşməsində   oxboyu  F qüvvəsinin təsirindən qıfılın gövdəsi ( simmetriya 
oxu  boyunca)  Z  parçası  həddi  daxilində  nipel 
)
(
1
Z

 qədər  uzanması,  muftanın  gövdəsinin  isə 
 
Z
2

 
qədər  qısalmasını  hesab  edirik.  Bu  halda  yiv  vidəsi  uyğun  olaraq  həmdə  əyilmə  və  sürüşmə 
deformasiyalarına məruz qalırlar. 
Nipelin  oturacağına  nəzərən  vidə  profillərinin  orta  nöqtələri  üzrə  oxboyu  sürüşmələrini 
 
Z
1

, 
mufta  vidələrində  isə 
 
Z
2

 ilə  işarə  edirik.  Burada    yiv  vidələ-rinin  ideal  olaraq  dəqiq  hazırlanmasını 
nəzərə almaqla birgə yerdəyişmə tənliyini tərtib etmək olar. 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
71 
Bunun  üçün  nipel  və  muftanın  Z=0  və  Z  en  kəsikləri  üzrə  (  şəkil  1.2)  yaranan  uyğun 
deformasiyaların  müqayisəsi,  vidələrin  kontakt  nöqtələri  arasındəki  məsa-fəni  təyin  etmək  kifayət  edir. 
Yivli  birləşmə  konstruksiyalarında  yaranan  deformasiyanın  kəsilməzliyi  şərtinə  əsasən  aşagıdakını  yaza 
bilərik: 
                        
 
 
 


 
 


0
0
)
(
2
1
2
1
2
1











Z
Z
Z
Z
                                                              (3) 
Bu  tənliyin  fiziki  mənasına  görə  qıfılın  gövdələri  üzrə  oxboyu  deformasiyaların  fərqi  uüğun 
vidələrin əyilmələri fərqi ilə tarazlaşdırılır. 
Təklif  etdiyimiz  konstruksiya  dərin  neft  və  qaz  quyularının  qazılması  üçün  yüksək  iş  qabiliyyətli 
boru qıfıllarının ( ilkin olaraq) sxematik tərtibinə həsr edilmişdir . 
 
 
STANDARTA UYĞUN  ÇOXKOMPANENTLĠ MÜHÜT ÜÇÜN  
TƏNLĠKLƏRĠNĠN QURULMASI 
 
Şamilov F.V. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
İkifazalı  bütöv mühit dinamikasına aid problemlərin dairəsi çox genişdir və son zamanlar intensiv 
inkişaf edir. Bu energetika, neft-kimya, hidrosfera, neft və qaz sənayesi, maşınqayırma və bir çox baaşqa 
sahələrdə  mühüm  praktiki  tətbiqdən  irəli  gəlir.  Aşağıda  bütöv  mühitin  kəsilməzlik,  dinamika  (impuls, 
moment) və enerji (kinetik, tam) tənliklərinin çıxarılışı verilmişdir. Ümumilik məqsədilə bütöv mühitdə 
(ikifazalı  sistemlərdə)  baş  verən  kütlə  və  istilik  mübadiləsi  prosesləri  nəzərə  alınmışdır.  Tənliklərin 
çıxarışında  sistemə  (heterogen)  mühitə  bir  neçə  (ən  azı  iki)  fazadan  ibarət  olan  kontinium  makromühit 
kimi  baxılır  aparan  (maye,  buxar  və  qaz)  və  aparılan  (bərk  hissəciklər,  damcılar  və  ya  köpüklər) 
fazalardan  ibarət  olan  mühitin  kütləsinin  zamandan  asılı  olaraq  arasıkəsilməz  dəyişməsi  nəzərdən 
keçirilir,  yəni  hesab  edilir  ki,  sistemə  elementar  kütlə  birləşir  və  yaxud  da  ondan  ayrılır.  Həmçinin 
nəzərdə tutulur ki, mühitin içində fazalararası keçidlər çevirmələr mövcuddur və onların yerləşməsindən 
asılı olaraq fazalar kəsilməz və ya diskret ola bilərlər. 
İkifazalı bütöv mühitdə baş verə bilən kəsilmələrin hamarlanması üçün xüsusi metod işlənmişdir. 
Bu  metodun  mahiyyəti  o  halın  istifadə  olunmasındadır  ki,  diskret  fazanın  fəzada  yerləşməsi,  forma  və 
ölçüləri  təsadüfidir. 
 (x,y,z,t)  funksiyası  daxil  edilir,  o  da  (x,y,z)  fazasında  verilmiş  nöqtənin 
yaxınlığında zamanın t momentində i fazasının olması və ya (x,y,z) fazasının verilmiş nöqtəsi zamanın t 
momentində i fazasının nöqtə çoxluğuna məxsus olması ehtimalına işarə verir. Digər tərəfdən, bu ehtimal 
fazanın  verilən  nöqtəsinin  i-  fazasının  həcmi  konsentrasiyası  kimi  anlaşıla  bilər  (yəni,  zamanın  t 
momentində  baxılan  nöqtənin  yaxınlığında  i-  fazaya  məxsus  nöqtələr  çoxluğu  ölçüsünün  yaxınlığındaki 
bütün  nöqtələr  çoxluğunun  hamısının  ölçüsünə  nisbəti).  Bu  hipotetik  mühit  ilkin  mühitə  ekvivalent 
olduğundan ikifazalı mühitin  modelidir. 
Aşağıda  uyğun  tənliklərin  çıxarışı  üçün  ikifazalı  bütöv  mühitdən  s(t)  səthi  ilə  əhatə  olunmuş 
ixtiyarı  V(t)  həcmini  nəzərdən  keçirək.  Hesab  edək  ki,  V(t)  həcmində  mühitin  cəmlənmiş  kütləsi  ona 
elementar kütlənin birləşməsi (və ya ondan ayrılması) nəticəsində zaman keçdikcə kəsilməz dəyişir. 
İkifazalı bütöv mühitin təsviri üçün bəzi xüsusi xarakteristikalar istifadə olunur. Tutaq ki, kütləsi m 
olan elementar həcmdə 
, 
, 
,...
 həcmləri və 
, 
, 
 kütlələri vardır.  
Onda 
 
                  
 =  /v                                                                (1)   
-
 
i fazasının həcmi konsentrasiyası; 
                  
   
 
-
 
i fazasının sıxlığı; 
                 ρ = m/v                                                                 (3) 
-
 
mühitin sıxlığı; 
                   = 
/m = 
/ρ                                                (4) 
-
 
i fazasının kütləvi konsentrasiyası. 

---