Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016

Osmanlı Pedagoglarında Disiplin, Ödül ve Ceza Fikirlerine Dair Örnekler         

 

       

TAED 

57* 1871

 

 

Aferin: Bu belge dersine çalışan, görevlerini yapan, okul kurallarına riayet eden, hâl ve 

hareketlerine  dikkat  edenlere  verilmekteydi.  Muavine  yahut  öğretmenler  aferin  alacak  olan 

öğrencinin isimlerini ve aferin verilme sebebini yazmaktaydılar. 

Tahsin:  Dört  aferine  bedel  olan  bu  belge  dersine  olağanüstü  çalışanlara,  kitap  ve 

defterlerini temiz tutanlara, bütün görevlerini yapanlara verilmekte olan bir belgeydi. Bu belge, 

müdürün  onayı  ile  muavine,  öğretmenler  veya  mubassıra  tarafından  sınıf  defterine 

yazılmaktaydı. 

İmtiyaz: Sekiz aferin veya iki tahsine bedeldi. Öğretmenler, muavine ve mubassıranın 

çok memnun olduğu öğrencilere verilirdi. Bu belgeyi ancak müdür verirdi. 

Bir öğrenciye verilen aferin belgesinin adedi on beşi, tahsinin adedi ikiyi, imtiyaz adedi 

biri geçemezdi. Deftere yazılan belgeler muhakkak verilmeliydi. 

Levha-i iftihar: Camlı ve süslü olan bu levhaya, bir ay zarfında on beş aferin, iki tahsin 

ve bir imtiyaz belgesi alan öğrencilerin isimleri celi hat ile yazılıp okulun en fazla göze çarpan 

bir yerine asılırdı. 

Mükâfat: Bir sene boyunca iki defa levha-i iftihara isimleri yazılanlara ve yıl boyunca 

elli  aferin  toplayarak  müdüriyete  getirenlere  maddi  ve  manevi  değeri  yüksek  bir  kitap  hediye 

edilirdi (Altın, 2009, s. 135). 

Ödül  bazen  Maarif  Nezaretinin  yüksek  bürokratları  veya  eşlerinin  katılımı  ile 

gerçekleşmekteydi. 5 Kasım 1883 yılında yapılan ödül töreninde yöneticilerle birlikte dönemin 

Maarif Nazırı Mustafa Paşa’nın hanımı da bulunmuş ve bir konuşma yapmıştı (Cevad, 2002, s. 

201). 

Dârülmuallimât’ta ceza konusunda ise şu şekilde bir uygulama vardı: 

Ceza  işlenen  suça  göre,  yediye  ayrılmaktaydı  (Salname-i  Maarif-i  Umumîye,1317,  s. 

327). Bunlar şöyle sıralanıyordu: 

1.

 

İhtar ve tembih. 

2.

 

Tekdir. 

3.

 

Tevkif. 

4.

 

Alenen tekdir. 

5.

 

İhbar ve şikâyet. 

6.

 

Geçici ihraç. 

7.

 

Kesin ihraç.  

---

1872

* TAED

 

57            

 

     

         

 

 

                                      Hamza ALTIN 

 

İhtar  ve  tembih:  Müdür  tarafından  belirlenecek  müdîre,  muavine  veya  muallime 

tarafından  öğrenciye  yapılan  nasihatten  ibaret  idi.  Derslere  gereken  özeni  göstermemek, 

görevlerini yapmamak, “Küçük yaramazlıklarda bulunmak” bu cezanın verildiği durumlardı. Bu 

hâllerde  muavine,  mubassıra  veya  öğretmenlerden  biri  sınıf  listesinde  ceza  alan  öğrencinin 

isminin  karşısına  “Falan  sebepten  ihtar  ve  tembih  cezası  verildi.”  ibaresi  yazılarak 

imzalanmaktaydı (Altın, 2009, s. 135). 

Tekdir:  Müdür  veya  onun  tensibi  ile  müdîre  odasına  çağrılan  öğrenciye  uyarı  ve 

nasihatte bulunulur.  Derslere çalışmamak, daha önce yapılan ihtar ve tembihe kulak asmamak, 

gürültü  ve  yaramazlık  yapmak  hâllerinde  uygulanan  ceza  idi.  Ceza,  nedeniyle  birlikte,  sınıf 

defterine işlenerek imzalanırdı. 

Tevkif:  Öğrenciyi  yemek  teneffüsünden  mahrum  edip  bir  muavine  veya  mubassıranın 

gözetiminde, tahsis edilen bir dershanede ona yazı yazdırmaktır. Tembih ve tekdir cezalarının 

yetersiz görüldüğü hâllerde verilen bir ceza idi. Bu ceza da diğerleri gibi imza ve kayıt altına 

alınmaktaydı. 

Alenen  tekdir:  Sicil  defterine  okul  müdürü  tarafından,  “Falan  sene  talebattan  falan 

hanım  şu  sebepten  dolayı  tekdir-i  aleniye  müstahak  görüldü.”  yazılarak  bu  ibarenin  müdür 

yahut  onun  isteğiyle,  müdîre  tarafından  dershanede  öğrencilerin  önünde,  alenen  okunması 

şeklinde cereyan eden cezadır. Bu ceza, öğrencilerin önceki cezalara rağmen düzelmemesi ve 

suçlarında  ısrar  etmesi,  arkadaşlarıyla  kavga  etmesi,  aşırı  yaramazlık  yapması  hâllerinde 

uygulanmakta  olan  bir  ceza  türü  idi.  Ceza,  muallim,  muallime,  muavine  veya  mubassıra 

tarafından sınıf defterine kayıt ve imza edilirdi. 

İhbar  ve  şikâyet:  Yukarıda  bahsedilen  cezalardan  uslanmayıp  dersine  çalışmayan  ve 

kabahatlerinde  ısrar  eden  öğrenciler  için  uygulanan  cezadır.  Bu  durum,  müdür  tarafından 

velisine yazılı veya sözlü olarak ihbar ve şikâyet olunur. 

Geçici  ihraç:  Ceza  alan  öğrenciyi  işlediği  kabahate  göre  bir  haftadan  bir  aya  kadar 

okuldan  uzaklaştırma  cezasıdır.  Cezayı  alan  öğrencinin  velisine  bu  durum,  okul  idaresi 

tarafından yazılı olarak bildirilir. 

Kesin  ihraç:  Öğrenciye  verilen  cezaların  en  ağırıdır. Bu  ceza  bütün,  uyarı  ve  cezalara 

rağmen  hiçbir  şekilde  düzelmeyen  öğrenciler  için  uygulanır.  “İhlal-i  edep  ve  intizama  cüret 

edenler”, maarif nezaretine bildirilerek okuldan uzaklaştırılırlar, nezaretten aksi yönde bir emir 

gelmedikçe de okula alınmazlar. 

---

Osmanlı Pedagoglarında Disiplin, Ödül ve Ceza Fikirlerine Dair Örnekler         

 

       

TAED 

57* 1873

 

 

Geçici ve kesin ihraçta işlenen kabahat, sınıf defterine yazılmamayı gerektirecek kadar 

ağır  ise  müdüriyete  bu  durumu  bildirir  bir  rapor  yazılır.  Sınıf  defterine  ise  “Falan  hakkında 

müdüriyete ayrıca bir rapor takdim kılınmıştır.” ibaresi yazılmaktaydı. 

Geçici ve kesin ihraç dışındaki cezaların “Kabil-i af” olanlarını öğrencilerin telafi etme 

şansları  vardı.  Bunun  için de  çeşitli sayıda  aferin  veya  tahsin  almalıydılar.  Cezaların  affı  için 

öğrencilerin alması gereken “Evrak-ı takdiriyeler” şunlardı: 



 

İhtar ve tembih: Bir aferin. 



 

Tekdir: İki aferin. 



 

Tevkif: Bir tahsin veya dört aferin. 



 

Alenen tekdir: Bir tahsin ve bir aferin veya beş aferin. 



 

İhbar ve şikâyet: Bir imtiyaz, iki tahsin veya sekiz aferin. 

Bir  haftalık  ders  sürecinde  sekiz  defa ihtar  ve  tembih  veya  dört  tekdir  veya  iki  tevkif 

veya iki tekdir-i aleni, cezasına çarptırılan öğrenci peder veya velisine şikâyet olunurdu. Ayrıca, 

bir  ay  süresince  bir  iki  defa  şikâyet  olunan  öğrenci  geçici  ihraç  cezasına  çarptırılırdı  (Altın, 

2009, s. 137). 

1. Pedagogların Disiplin ile İlgili Görüşleri 

Osmanlı pedagoglarının kafa yordukları kavramlardan biri de disiplindi. Eğitim-öğretim 

kurumlarında  düzenin,  intizamın  korunması,  rutin  işlerin  yürütülmesi  için  disiplinin  her 

hâlükârda sağlanması gerekmekteydi. Bu konuda Halide Edip, Talim ve Terbiye isimli eserde, 

intizam  ahlakının  bozulmaması  ve  disiplinin  sağlanması  için  ceza  ve  ödülü  bir  araç  olarak 

görmekteydi.  Talebelerin  iyi  davranışın  karşılığında  ödül,  kötü  davranışın  karşılığında  ceza 

görmelerini istemekteydi. Aksi takdirde disiplin konusunda zafiyet oluşacağını ileri sürmekteydi 

(Edip, 1327, s. 180). 

Trabzon’da  yayınlanan,  Usûl-i  İbtidaî  Yahut  Muallimlere  Rehnüma  isimli  eserin 

müellifi  Abdullah  Vehbi  Bey’e  göre,  muallim  ders  ve  teneffüs  zamanlarının  çizelgelerini 

yapmalı  ve  bu  çizelgeye  sadık  kalmalıdır.  Aksi  takdirde  disiplini  sağlamak  güçleşir.  Ayrıca 

kendi  özel  işleri  için  ders  saatlerini  değiştirmemeli  ve  teneffüs  sürelerini  uzatıp  kısaltma 

yoluna  gitmemelidir  (Vehbi,  1315,  s.  7).  Eğer  böyle  bir  durum  vaki  olursa  öğrenciler 

düzensizliğe ve başıboşluğa alışabilirler (Vehbi, 1315, s. 8). Disiplin ile ilgili diğer bir sorun 

yaş meselesidir. Ona göre eğitim-öğretimin düzeni açısından, İlkokula başlayan öğrencilerinin 

---